Ο Φριτς Χάμπερ (9 Δεκεμβρίου 1868 – 29 Ιανουαρίου 1934) ήταν Γερμανός χημικός, που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Χημείας το 1918 για τη μέθοδό του για τη σύνθεση της αμμωνίας, που οδήγησε στην εύκολη παραγωγή τόσο λιπασμάτων, όσο και εκρηκτικών.
Θεωρείται επίσης «πατέρας των χημικών όπλων» για σχετικές έρευνες και εφαρμογές του χλωρίου και άλλων δηλητηριωδών αερίων κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Του αποδίδεται επίσης, λανθασμένα όμως, η σύνθεση για πρώτη φορά της μεθυλενοδιοξυμεθαμφεταμίνης, που είναι γνωστή ως η δραστική ουσία του διεγερτικού Ecstasy.
Ο Χάμπερ γεννήθηκε στο Μπρεσλάου, το σημερινό Βρότσλαβ της Πολωνίας, το οποίο τότε ανήκε στη Γερμανία. Οι γονείς του ήταν Εβραίοι και άνηκαν στις πιο παλιές οικογένειες της πόλης. Η μητέρα του πέθανε πάνω στη γέννα του, αλλά ο πατέρας του, γνωστός έμπορος στην πόλη, τον σπούδασε (1886-1891): στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης υπό τον Ρόμπερτ Μπούνσεν, στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου με τον Α. Β. Χόφμαν και στο Τεχνικό Κολέγιο του Σαρλότενμπουργκ (σήμερα Πολυτεχνείο του Βερολίνου), όπου είχε δάσκαλο τον Καρλ Λίμπερμαν.
Το 1901 ο Φριτς Χάμπερ παντρεύτηκε την Κλάρα Ίμερβαρ και το 1902 απέκτησαν ένα γιο, τον Χέρμαν. Πριν αρχίσει ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, εργάσθηκε στις επιχειρήσεις του πατέρα του και στο Ελβετικό Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας στη Ζυρίχη με τον Γκέοργκ Λούνγκε.
Βραβείο Νόμπελ
Από το 1894 ως το 1911 ο Χάμπερ ανέπτυξε μαζί με τον Καρλ Μπος στο Πανεπιστήμιο της Καρλσρούης τη Μέθοδο Χάμπερ-Μπος, που συνίσταται στην καταλυτική σύνθεση αμμωνίας από υδρογόνο και άζωτο από τον αέρα, σε υψηλή θερμοκρασία και πίεση.
Το 1918 ο Χάμπερ τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Χημείας για την εργασία αυτή. Η Μέθοδος Χάμπερ-Μπος υπήρξε ένα ορόσημο στην Ιστορία της βιομηχανικής Χημείας, επειδή ανεξαρτητοποίησε την παραγωγή προϊόντων του αζώτου (λιπασμάτων, εκρηκτικών, κ.ά.) από τα αποθέματα ορυκτών του, ιδίως του νιτρικού νατρίου, που εξορυσσόταν μόνο στη Χιλή (γι’ αυτό λέγεται και «νίτρο της Χιλής»). Η παραγωγή φθηνών νιτρικών λιπασμάτων απέτρεψε την πείνα εξαιτίας του υπερπληθυσμού της Γης.
Ο Χάμπερ ερεύνησε επίσης τις αντιδράσεις καύσεως, την εξαγωγή χρυσού από το νερό της θάλασσας, την προσρόφηση και θέματα Ηλεκτροχημείας. Μεγάλο μέρος των ερευνών του από το 1911 και μετά έγινε στο Ινστιτούτο Φυσικοχημείας και Ηλεκτροχημείας Κάιζερ Βίλχελμ στο Dahlem του Βερολίνου.
Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Ο Χάμπερ διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των χημικών όπλων (αερίων) του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Μέρος αυτού ήταν και η σχεδίαση και κατασκευή μάσκας αερίου με απορροφητικά φίλτρα. Εκτός από την καθοδήγηση των ομάδων παρασκευής χλωρίου και άλλων αερίων για χρήση στον πόλεμο χαρακωμάτων, ο Χάμπερ ήταν προσωπικά παρών για να επιβλέψει την ασφαλή για τους Γερμανούς στρατιώτες απελευθέρωση των αερίων κατά του εχθρού. Στον «πόλεμο των χημικών», αντίπαλός του ήταν ο Γάλλος χημικός Βικτόρ Γκρινιάρ (βραβείο Νόμπελ 1912).
Η σύζυγος του Χάμπερ, Κλάρα Ίμερβαρ, που ήταν και η ίδια χημικός (από τις πρώτες γυναίκες κατόχους διδακτορικού Χημείας στην Ιστορία παγκοσμίως), ήταν αντίθετη με την ενασχόληση του συζύγου της με τα δηλητηριώδη αέρια και τελικώς αυτοκτόνησε με το υπηρεσιακό του πιστόλι στον κήπο τους (2 Μαΐου 1915), αντιδρώντας στην επιτόπια παρουσία του κατά την πρώτη επιτυχημένη χρήση χλωρίου στη δεύτερη Μάχη του Υπρ (22 Απριλίου 1915). Την ίδια ημέρα ο Χάμπερ ανεχώρησε για το Ανατολικό Μέτωπο, για να οργανώσει και να επιβλέψει προσωπικά την απελευθέρωση δηλητηριωδών αερίων κατά των Ρώσων.
Ο Χάμπερ ήταν υπερήφανος γι’ αυτές τις υπηρεσίες που προσέφερε προς την πατρίδα του κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, για τις οποίες εξάλλου και παρασημοφορήθηκε. Του δόθηκε επιπλέον ο βαθμός του λοχαγού από τον Κάιζερ, γεγονός σπάνιο για έναν επιστήμονα μεγάλης ηλικίας.
Στις μελέτες του πάνω στις επιδράσεις των δηλητηριωδών αερίων, ο Χάμπερ σημείωσε ότι η έκθεση σε χαμηλές συγκεντρώσεις δηλητηριώδους αερίου για μεγάλο χρονικό διάστημα είχε συχνά τα ίδια αποτελέσματα με την έκθεση σε υψηλές συγκεντρώσεις του ίδιου αερίου για μικρό χρονικό διάστημα. Διετύπωσε μια απλή μαθηματική σχέση ανάμεσα στη συγκέντρωση του αερίου και στον χρόνο εκθέσεως που χρειαζόταν για να επέλθει θάνατος. Αυτή η σχέση έγινε γνωστή ως «Κανόνας του Χάμπερ».
Ο Χάμπερ υπερασπίσθηκε τα χημικά όπλα ενάντια στις κατηγορίες ότι ήταν «απάνθρωπα», λέγοντας ότι ο θάνατος ήταν θάνατος, ανεξάρτητα από το μέσο που τον επέφερε. Κατά τη δεκαετία του 1920, επιστήμονες που εργάζονταν στο ινστιτούτο του ανέπτυξαν το χημικό προϊόν υδροκυανίου γνωστό ως «Κυκλώνας Β» (Zyklon B), που χρησιμοποιήθηκε ως εντομοκτόνο, και κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στα Ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης.
Μεσοπόλεμος και θάνατος
Κατά τη δεκαετία του 1920 ο Χάμπερ διερεύνησε εξαντλητικά την εξαγωγή χρυσού από το θαλασσινό νερό και δημοσίευσε αρκετές επιστημονικές εργασίες πάνω στο θέμα αυτό. Μετά από χρόνια ερευνών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η συγκέντρωση του χρυσού στο νερό της θάλασσας ήταν πολύ μικρότερη από ό,τι πίστευαν παλαιότερα και ότι η εξαγωγή του από τη θάλασσα ήταν οικονομικώς ασύμφορη.
Με την άνοδο του αντισημιτισμού στη γερμανική κοινωνία, ο Χάμπερ, που ήταν Γερμανοεβραίος, σε μια προσπάθεια να προσαρμοσθεί, πρόδωσε την πίστη του και έγινε Χριστιανός. Παρόλα αυτά, υποχρεώθηκε να φύγει από τη Γερμανία το 1933 εξαιτίας των διωγμών των Ναζί, βασιζόμενων στη φυλετική παρά στη θρησκευτική ταυτότητα. Πήγε στο Κέμπριτζ για λίγους μήνες και εξέτασε την προοπτική να καταλάβει μία θέση στο Ερευνητικό Ινστιτούτο Sieff (το σημερινό Ινστιτούτο Βάισμαν) στο Ρεχοβότ, αλλά ποτέ πια δεν εγκαταστάθηκε κάπου μόνιμα.
Τον Ιανουάριο 1934, σε ηλικία 65 ετών, ο Φριτς Χάμπερ, απογοητευμένος από την κατασυκοφάντηση των (σημαντικών πραγματικά) επιστημονικών επιτευγμάτων του στην ίδια του την πατρίδα, πέθανε από καρδιακή προσβολή σε ένα ξενοδοχείο της Βασιλείας της Ελβετίας. Η σορός του αποτεφρώθηκε και οι στάχτες του είναι θαμμένες μαζί με εκείνες της πρώτης του συζύγου, της Κλάρας, στο κοιμητήριο Hornli της Βασιλείας. Κληροδότησε τη μεγάλη προσωπική του βιβλιοθήκη στο Ινστιτούτο Sieff.
Τα μέλη της οικογένειας του Χάμπερ διέφυγαν επίσης από τη ναζιστική Γερμανία. Η δεύτερη σύζυγός του Σαρλότ εγκαταστάθηκε στην Αγγλία με τα δύο τους παιδιά. Ο γιος του Χέρμαν από την Κλάρα μετανάστευσε στις ΗΠΑ κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και αυτοκτόνησε το 1946. Κάποιοι συγγενείς του πέθαναν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο γιος του Λούντβιχ («Λουτζ») Φριτς Χάμπερ (1921-2004), έγινε σημαντικός ιστορικός του χημικού πολέμου και έγραψε το βιβλίο The Poisonous Cloud (= «Το δηλητηριώδες νέφος») (1986).
Ο Χάμπερ στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο
Η ζωή του Χάμπερ, με τον έντονο δραματικό-δραματουργικό της χαρακτήρα («μυθιστορηματική» θα λέγαμε), ενέπνευσε συγγραφείς και πρόσφατα μία κινηματογραφική ταινία. Αναλυτικότερα:
– Μια μυθιστορηματική βιογράφηση, που εστιάζεται στη μακρόχρονη φιλική σχέση του με τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, είναι ο πυρήνας του θεατρικού έργου του Vern Thiessen Einstein’s Gift (= «Το δώρο του Αϊνστάιν») (2003). Ο Thiessen περιγράφει τον Χάμπερ ως ένα τραγικό πρόσωπο, με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου, που προσπαθεί χωρίς επιτυχία σε όλη του τη ζωή να ξεφύγει από την εβραϊκή του καταγωγή και τα ηθικά διλήμματα των επιστημονικών του ερευνών.
– Το ραδιοφωνικό θεατρικό έργο, που πρωτομεταδόθηκε στα πλαίσια της εκπομπής του BBC Radio 4 Afternoon Play στις 16/2/2001 με τίτλο Bread from the Air, Gold from the Sea (= «Ψωμί από τον αέρα, χρυσάφι από τη θάλασσα») περιγράφει την ανακάλυψη από τον Χάμπερ της μεθόδου παραγωγής λιπασμάτων (αλλά και εκρηκτικών) από το άζωτο του ατμοσφαιρικού αέρα. Λίγοι επιστήμονες είχαν πιο ενδιαφέρουσα ζωή από εκείνη του Χάμπερ. Κατέστησε τη γερμανική γεωργία ανεξάρτητη από τις εισαγωγές νίτρου της Χιλής κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πήρε το Νόμπελ Χημείας, αλλά υπήρξαν διαμαρτυρίες γι’ αυτό εξαιτίας της ενασχολήσεώς του με τον χημικό πόλεμο. Ο ίδιος τότε είχε παρατηρήσει (σωστά) ότι τα περισσότερα από τα χρήματα της κληρονομιάς του Άλφρεντ Νομπέλ, από τα οποία δίνονται τα βραβεία Νόμπελ, προήλθαν από την εφεύρεση εκρηκτικών και της (πολεμικής) άκαπνης πυρίτιδας.
– Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 ανακαλύφθηκαν άγνωστα μέχρι τότε στοιχεία για τον Χάμπερ. Με βάση και αυτά συγγράφηκε μία βιογραφία του από τον Ντάνιελ Τσαρλς με τίτλο Master mind: The Rise and Fall of Fritz Haber… (Νέα Υόρκη, εκδ. Ecco, 2005, ISBN 0-06-056272-2), καθώς και μία του Dietrich Stoltzenberg με τίτλο Fritz Haber: Chemist, Nobel Laureate, German, Jew: A Biography (Chemical Heritage Foundation, 2005, ISBN 0-941901-24-6). Το ανανεωμένο ενδιαφέρον και στοιχεία για τον Φριτς Χάμπερ κατέληξαν και στην παραγωγή μιας κινηματογραφικής ταινίας, από τον νέο Ελληνοαμερικανό σκηνοθέτη Daniel Ragussis, με τίτλο Haber (2008).
– Για τη σημασία της ανακαλύψεως της μεθόδου Χάμπερ-Μπος υπάρχει το βιβλίο του Vaclav Smil Enriching the Earth: Fritz Haber, Carl Bosch, and the Transformation of World Food Production (2001, ISBN 0-262-19449-X).