Η επιβολή των «δύο κοινοτήτων»

Τουρκική απαίτηση από το 1956 η μη αναγνώριση μειονοτήτων, βάσει του Σχεδίου Nihat Erim

Αναφέρομαι στη συζήτηση που είχαν στο Sigma με την αγαπητή συνάδελφο Μαρία Χατζηκώστα στις 15.2.2020 οι ερευνητές Λάμπρος Καούλλας και Αλέξανδρος Χατζηλύρας για το θέμα των «τουρκόπληκτων» Αρμενίων το 1964 και πώς αυτοί μαζί με τους Μαρωνίτες και Λατίνους περιελήφθησαν το 1960 στο Σύνταγμα της ΚΔ ως «θρησκευτικές ομάδες».
Ο κ. Καούλλας αναφέρθηκε στη δήλωση του Βρετανού Υφυπουργού Αποικιών Julian Amery από τη Βουλή των Κοινοτήτων στις 14 Ιουλίου 1960 από άρθρο του Δρος Κλέαρχου Α. Κυριακίδη, ο οποίος ανέφερε, μεταξύ άλλων: «Η βάση της Συμφωνίας της Ζυρίχης είναι πως υπάρχουν μόνο δύο κοινότητες στην Κύπρο. Η έντονη θέση που υπάρχει ιδιαίτερα από την τουρκική κοινότητα είναι πως δεν υπάρχουν άλλες κοινότητες, αλλά θρησκευτικές ομάδες…».
Ο κ. Χατζηλύρας συμπλήρωσε: «Ο πρωτεργάτης της δημιουργίας των θρησκευτικών ομάδων ήταν ο Sir Hugh Foot, ο οποίος πάλεψε πραγματικά με την Τουρκία για να δεχθεί να εντάξει τούτες τις ομάδες ως ξεχωριστές οντότητες…».
Ο κ. Amery στις 14 Ιουλίου 1960 είχε πει συγκεκριμένα μεταξύ άλλων: “Να πω δύο λόγια για το θέμα των μειονοτήτων. Οι Μαρωνίτες και οι Λατίνοι, αλλά όχι η αρμενική κοινότητα ζήτησαν αντιπροσώπευση στην Κεντρική Βουλή. Δεν ήταν δυνατό να τους το εξασφαλίσουμε αυτό. Η βάση των Συμφωνιών Ζυρίχης είναι ότι υπάρχουν μόνο δύο κοινότητες στην Κύπρο. Η άποψη που έντονα διατηρείται, ειδικά από την τουρκική κοινότητα, ήταν ότι δεν υπάρχουν άλλες κοινότητες, αλλά θρησκευτικές ομάδες. Καταφέραμε, όμως, να εξασφαλίσουμε αντιπροσώπευση γι’ αυτές τις μικρές θρησκευτικές ομάδες στην Κοινοτική Συνέλευση κάτω από το άρθρο 109 του Συντάγματος…». Ολόκληρη η δήλωση εδώ:
Hansard, House of Commons Debates, 14 July 1960, Column 1732, website of the Parliament of the UK, https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1960/jul/14/cyprus-bill
Έκθεση Δρος Nihat Erim 24.11.1956
Τα πάντα βασίζονταν στη μυστική συνεννόηση μεταξύ Βρετανών και Τούρκων για διχοτόμηση/ομοσπονδία στο νησί και που προηγήθηκε και επισημοποιήθηκε με τη δήλωση του Υπουργού Αποικιών στις 19.12.1956 από τη Βουλή των Κοινοτήτων, με την οποία, ουσιαστικά, αναβάθμισε μια μειονότητα του 18% σε «κοινότητα», υποσχόμενος ξεχωριστή αυτοδιάθεση/διχοτόμηση σε τελική λύση. Η δήλωση συμφωνήθηκε σε μυστική συνάντηση στην Κωνσταντινούπολη στις 16.12.1956 με τον Τούρκο Πρωθυπουργό («Διζωνική v Δημοκρατία» Φ.Α. 2019).
Βασισμένη, πλέον, στην ιστορική/στρατηγική έκθεση του Καθηγητή Nihat Erim για τις διχοτομικές/ομοσπονδιακές απαιτήσεις της Τουρκίας σε σχέση με την Κύπρο που προηγήθηκε στις 24.11.1956 και μόνο «δύο κοινότητες» αναγνώριζε στο νησί για τα σχέδιά του. «Ο πληθυσμός της Κύπρου μπορούμε να πούμε ότι αποτελείται από 481 χιλιάδες ορθόδοξους χριστιανούς Ελληνόφωνους και 100 χιλιάδες Τούρκους μουσουλμάνους. Το σύνολο των λοιπών στοιχείων ανέρχεται σε 10.000. Κατά συνέπειαν, στην Κύπρο ζουν, η μία εντός της άλλης, δύο διαφορετικές κοινότητες. Όταν θα γίνει μια κανονική διχοτόμηση, εκάστη των δύο αυτών… θα προτιμήσει την κυριαρχία του κράτους το οποίο θεωρεί σαν Μητέρα Πατρίδα της…», έγραψε ο Δρ Erim, αποκλείοντας όλους τους υπόλοιπους κατοίκους ως «λοιπά στοιχεία» για να στηρίξει τη θέση του για διχοτόμηση (Βιβλίο «Έξι Προεδρικά Πορτραίτα», Κώστα Ν. Χατζηκωστή).
Αντικατάσταση της λέξης «μειονότητα» με «κοινότητα»
Τον Μάρτιο του 1957 και αφού οι Τούρκοι εξασφάλισαν τη δήλωση της 19ης Δεκεμβρίου 1956, απαίτησαν από το Λονδίνο να αντικατασταθεί η λέξη «μειονότητα» σε σχέση με τους Τούρκους στην Κύπρο με τη λέξη «κοινότητα». Η αναβάθμιση ήταν αναγκαία για τα τουρκικά σχέδια. Τη δέχθηκε το Λονδίνο… («Conspiracy or Blunder?» Φ.Α. 2000).
Να σημειωθεί ότι στην περίπτωση της Κύπρου η λέξη «κοινότητα» προήλθε από το οθωμανικό σύστημα millet. Σχετικό άρθρο του Δρος Κλ. Α. Κυριακίδη «Τι κρύβουν οι δύο ηγέτες;», «Σημερινή», 29 Δεκεμβρίου 2019 https://simerini.sigmalive.com/article/2019/12/29/ti-kruboun-oi-duo-egetes/).
Τα απορρέοντα θέματα από τις Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου
Τον Μάιο του 1991, με την αποδέσμευση των βρετανικών Αρχείων για το 1960, δημοσιεύσαμε στο Λονδίνο το πρώτο μου βιβλίο, το οποίο συνέγραψα με τον συνάδελφο, αγαπητό Ανδρέα Παπακωνσταντίνου, «Η Κύπρος στο Σφυρί». Το βιβλίο παραμένει, εξ όσων γνωρίζω, μέχρι σήμερα η μόνη βιβλιογραφία που καλύπτει τις διαπραγματεύσεις του 1960 για τα απορρέοντα θέματα μετά την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου στις 19 Φεβρουαρίου 1959 στο Λονδίνο, οι οποίες επέβαλαν στο νησί ένα είδος περιορισμένης ανεξαρτησίας, μοναδικής σε είδος, στα μετα-αποικιοκρατικά δεδομένα. Μεταξύ των θεμάτων ως Κεφάλαιο 9 ήταν το θέμα των «Θρησκευτικών Ομάδων» στην Κύπρο.
Ο Υφυπουργός Julian Amery, o οποίος ήταν γαμπρός του Βρετανού Πρωθυπουργού Harold Macmillan, το 1959 ανέλαβε διαπραγματευτής εκ μέρους της βρετανικής κυβέρνησης των εκκρεμών θεμάτων που απέρρεαν από της Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου με τους Γλ. Κληρίδη και Φ. Κουτσιούκ.
Το Ηνωμένο Βασίλειο κατά τη διάρκεια συνεδρίας το 1959 στο Lancaster House επίσημα είχε διακηρύξει ότι «θα υπάρχουν πρόνοιες βάσει συμφωνιών για την προστασία των ουσιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων των διαφόρων κοινοτήτων στην Κύπρο». Εκτός από τους Βρετανούς κατοίκους, αυτές οι πρόνοιες αποσκοπούσαν στην προστασία των τριών μικρότερων κοινοτήτων, των Αρμενίων (που αριθμούσαν περίπου 5.000), των Μαρωνιτών (4.000) και των Λατίνων Καθολικών (1.000), σύμφωνα με τα βρετανικά έγγραφα. Με τον χαρακτηρισμό των «θρησκευτικών ομάδων» τις είδαν ως υποδεέστερες των «δύο κοινοτήτων». Αξιόλογο το άρθρο του Δρος Μάριου Ευρυβιάδη, 5.6.2016, «Οι «παρακατιανοί» Κύπριοι: Μαρωνίτες, Αρμένιοι, Λατίνοι και το παιγνίδι των «κοινοτήτων». https://infognomonpolitics.gr/2016/06/blog-post_80-24/.
Υπεύθυνος ο ίδιος ο Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών
Το θέμα της αντιπροσώπευσης των μειονοτήτων είχε αναλάβει ο ίδιος ο Υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας Selwyn Lloyd σε ξεχωριστές συνεδρίες με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, αφενός, και με τον Δρα Κουτσιούκ και τον Ρ. Ντενκτάς, αφετέρου. Ο τελευταίος εκ μέρους της τουρκοκυπριακής κοινότητας είχε πει: «Οι Τούρκοι δεν είχαν αντίρρηση για την αντιπροσώπευση των μειονοτήτων μέσα στην Ελληνική Κοινοτική Συνέλευση, ακόμα και στη Βουλή των Αντιπροσώπων, νοουμένου ότι το ισοζύγιο μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων (70 προς 30) ξεκάθαρα δεν θα διαταρασσόταν με κανέναν τρόπο».
«Θρησκευτικές Ομάδες»
Δηλαδή, οι Τούρκοι επέμεναν ότι σ’ αυτές τις μειονότητες δεν θα έπρεπε να δοθεί χωριστή αντιπροσώπευση ή ταυτότητα, αλλά θα συμπεριλαμβάνονταν στις συνταγματικές αναλογίες των Ελλήνων. Ο Ντενκτάς τόνισε, επίσης, ότι αν γινόταν αναφορά στο Σύνταγμα, όσον αφορά την αντιπροσώπευση αυτών των μειονοτήτων, θα έπρεπε να γινόταν με βάση τον όρο «θρησκευτικές ομάδες» και ότι η αντιπροσώπευσή τους θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνεται μέσα σε εκείνη του 70% των Ελληνοκυπρίων.
Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, σε δική του συνάντηση με τον Sir Lloyd, συμφώνησε με την τουρκική πρόταση, νοουμένου ότι θα υπήρχαν αρκετές διασφαλίσεις όσον αφορούσε τις θρησκευτικές τους υποθέσεις.
Στις 31 Ιανουαρίου 1960 έγραψαν στο Φόρεϊν Όφις: «Οι Τουρκοκύπριοι, εν μέρει από δική τους επιθυμία, αλλά και σύμφωνα με τις έντονες επιθυμίες της τουρκικής κυβέρνησης, θα αντισταθούν σε οποιανδήποτε απόπειρα να δοθεί στους Μαρωνίτες κ.ά. οποιαδήποτε υπόσταση ως ‘κοινότητα’».
Στις 6 Φεβρουαρίου 1960 ο κυβερνήτης Sir Hugh Foot έγραψε στον Υπουργό Αποικιών στο Λονδίνο ότι ο Γενικός Πρόξενος του Λιβάνου στην Κύπρο τον ενημέρωσε πως θα έστελναν αντιπρόσωπο στην «Επιτροπή για το Σύνταγμα» στο Λονδίνο να μιλήσει για το θέμα των Μαρωνιτών, αλλά τόνισε ότι η πρόταση θα προωθείτο μόνον αν οι τρεις κυβερνήσεις Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας θα ήσαν δεκτές. Λόγω της έντονης αντίδρασης της τουρκικής κυβέρνησης, εγκαταλείφθηκε η πρόταση.
Οι ίδιοι οι Βρετανοί, αφενός ήθελαν να εξασφαλίσουν τα δικαιώματα των μειονοτήτων και, από την άλλη, δεν ήθελαν η αντιπροσώπευση αυτή να θέσει σε κίνδυνο την τελική διευθέτηση του Κυπριακού. Χαρακτηριστική η δήλωση του Πρωθυπουργού Harold Macmillan στις 6.1.1960: «Τι είναι όλα αυτά περί Αρμενίων και Μαρωνιτών; Μην αφήσετε να ταλαντευτεί το πλοίο για μια χούφτα αιρετικών».
(«What is all this about Maronites and Armenians? Don’t let us spoil the ship for a hap’ pence of heretics»).
Τελικά, σύμφωνα με τις τουρκικές απαιτήσεις, αυτές οι ομάδες δεν πήραν χωριστή αναγνώριση ως «κοινότητες», αλλά ως «θρησκευτικές ομάδες». Στις 13 Νοεμβρίου 1960 τα μέλη των ομάδων Αρμενίων, Μαρωνιτών και Λατίνων επέλεξαν να ενσωματωθούν στην ελληνική «κοινότητα». Μάλιστα, ένα μόνο άτομο, ένας Λατίνος, ψήφισε την ένωση με την τουρκική «κοινότητα».
Ο Υφυπουργός Amery στη δήλωσή του 14.7.1960 είχε θέσει πολύ σωστά τα πράγματα και ακριβώς όπως είχαν διαδραματιστεί. Εμείς στο βιβλίο μας το 1991 καλύψαμε όλα τα απορρέοντα θέματα, σύμφωνα με τα επίσημα έγγραφα των διαπραγματεύσεων κατά την αποδέσμευσή τους. Προηγήθηκαν δημοσιεύσεις μας γι’ αυτά στην τότε εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», στη Λευκωσία.
Οι Βρετανοί μετά το 1960 αποφάσισαν να παρακολουθούν όχι μόνον τους Ε/κ και Τ/κ, αλλά και όλες τις άλλες ομάδες στην Κύπρο.
Φανούλα Αργυρού
Ερευνήτρια/δημοσιογράφος
simerini