Ο Κιμ Φίλμπυ (1/1/1912 – 11/5/1988), ήταν Άγγλος διπλωμάτης καριέρας που κέρδισε την φήμη ως ο μεγαλύτερος κατάσκοπος του 20ού αιώνα, λόγω της δράσης του υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης στην προπολεμική και πολεμική περίοδο (Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου) αλλά κυρίως στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου.
To πλήρες όνομά του ήταν Χάρολντ Έντριαν Ράσσελ Φίλμπυ.
Είναι γνωστός και με τον τίτλο «ο 3ος άνθρωπος», επειδή κατά τις έρευνες για την ανακάλυψη του δικτύου του, αφού εντοπίστηκαν οι δύο συνεργάτες του, ο ίδιος κατάφερνε να ξεφεύγει για σημαντικό διάστημα, ενώ ήταν γνωστό ότι υπήρχε και τρίτο άτομο σε εκείνη την ομάδα.
Ήταν γιος επίσης διπλωμάτη αριστοκρατικής Αγγλικής οικογενείας του Στ. Τζων Φίλμπυ (St. John Philby) ο οποίος εγκατέλειψε την Αγγλία και τη θέση του για να γίνει διπλωματικός σύμβουλος στο βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας – δεν είναι γνωστό εάν αυτό σήμαινε ίσως και συνέχιση μιας κρυφής κατασκοπευτικής δράσης. Ο πατέρας του καθιέρωσε το όνομα «Κιμ» σε ανάμνηση του παιδικού ήρωα του συγγραφέα Ράντγιαρντ Κίπλινγκ από το ομώνυμο βιβλίο.
Εκείνο που είναι γνωστό είναι ότι και οι δύο είχαν μισήσει το αριστοκρατικό εκείνο περιβάλλον της εποχής τους, του οποίου η εξωτερική καταπίεση και η υποκρισία ήταν τα πολύ εμφανή χαρακτηριστικά του. Ο νεαρός Κιμ το 1928 εισήχθη για σπουδές στο υψηλού κύρους Κολέγιο της Αγίας Τριάδας (Trinity College),στο Καίμπριτζ, και εκεί επηρεάστηκε πολύ τόσο απ’ την στάση των καθηγητών του, την οποία έβρισκε κοινωνικά απεχθή, όσο και από την οικονομική κρίση που ακολούθησε.
Νοιώθοντας ότι το οικονομικό σύστημα της κοινωνίας του είχε αποτύχει και συγκλονισμένος απ τα φαινόμενα τρομερής φτώχειας που χτυπούσαν τότε τα λαϊκά στρώματα, από αντίδραση άρχισε να εκδηλώνει φιλοκομμουνιστικά αισθήματα και παρατηρώντας την ανοχή που η τάξη του έδειχνε στα πρόσωπα των Μουσολίνι και Χίτλερ αποφάσισε ότι ο μόνος τρόπος αντίδρασης είναι να ενταχθεί υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης.
Στον άμεσο κύκλο των συμμαθητών του βρέθηκε κοντά στον Γκάι Μπάρτζες (Guy Burgess), ο οποίος έτρεφε επίσης απέχθεια προς την Αγγλική κοινωνία και για τον πρόσθετο λόγο ότι ήταν ομοφυλόφιλος, κάτι που δεν ήθελε να το κρύβει αλλά που η κοινωνία εκείνη δεν ανεχόταν να το αποκαλύπτει κανείς ελεύθερα. Είχε, επίσης, επηρεαστεί και από την σκληρή ανέχεια και εξαθλίωση απ την οποία υπέφερε ένας ερωμένος του υπηρέτης και σερβιτόρος στο Κολέγιο, τον οποίο συντηρούσε οικονομικά για να επιζήσει.
Ο Μπάρτζες ήταν ήδη μυημένος στην Σοβιετική κατασκοπία από έναν άλλον αρχαιότερο φοιτητή στο Κολλέγιο τον Άντονυ Μπλαντ (Antony Blund), με παρόμοια αισθήματα για την κοινωνία και με τις ίδιες σεξουαλικές προτιμήσεις. Ο Μπλαντ έπεισε τον Μπάρτζες να μυήσει τον Φίλμπυ και αυτοί οι δύο στην συνέχεια μύησαν τον επίσης συμμαθητή τους Ντόναλντ Μακλήν (Donald Maclean) ο οποίος ήταν πιο ασταθής ως χαρακτήρας αλλά μισούσε επίσης το κοινωνικό του περιβάλλον, αν και για άλλους λόγους. Έκτοτε οι τέσσερις αυτοί δημιούργησαν μια αχώριστη παρέα με πολύ ισχυρούς δεσμούς η οποία ήταν πρόθυμη να συνεχίσει το κατασκοπευτικό της έργο, το οποίο στα μάτια τους φάνταζε πάντα ως μια εθελοντική ιδεαλιστική πράξη.
Το δίκτυο των Σοβιετικών πρακτόρων στην Βρετανία χειρίζονταν οι Άρνολντ Ντόιτς (Arnold Deutsch), Θήοντορ Μάνλυ (Theodore Manly) και ο Αλεξάντερ Ορλώφ (Alexander Orlov), οι οποίοι συστηματικά στρατολογούσαν άτομα από την αγγλική υψηλή κοινωνία και τα πανεπιστήμια με σκοπό να τα χρησιμοποιήσουν στο απώτερο μέλλον και όποτε το απαιτούσαν οι περιστάσεις.
Στον Πόλεμο
Την περίοδο εκείνη δεν είναι γνωστό αν τους είχε ανατεθεί κάποια αποστολή, αλλά το 1933 ο Φίλμπυ βρίσκεται στην Αυστρία σε επαφή με άτομα της Κομιντέρν για να βοηθήσει στην φυγάδευση αντι-ναζίστών που βρίσκονταν υπό δίωξη και όπου έγινε θεατής δολοφονιών πολιτικών φυγάδων από την τοπική αστυνομία.
Το 1936, που αρχίζει ο Ισπανικός Εμφύλιος, οι τρεις νεαροί κατάσκοποι διατάσσονται να μεταβάλουν εντελώς την συμπεριφορά τους και να δείχνουν απόλυτα φιλοφασιστικοί και απεχθείς προς τον κομμουνισμό, για να μπορούν να διεισδύσουν αργότερα σε υψηλότερες θέσεις, από όπου θα ήταν πιο χρήσιμοι.
Ο Μπάρτζες, ωστόσο, παθαίνει ψυχολογικό σοκ όταν μαθαίνει τον θάνατο του εραστή του, ο οποίος πολεμούσε στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, και επιδίδεται σε συστηματική μέθη που τον οδηγεί συχνά σε παρεκτροπές, ο Μπλαντ έχει φοβίες ότι η δράση του μπορεί ανά πάσα στιγμή να αποκαλυφθεί ενώ ο Μακλήν νοιώθει πάντα μια μόνιμη ψυχολογική αστάθεια. Έτσι, ο Φίλμπυ παίζει έκτοτε τον ρόλο του ηθικού αρχηγού και συνεκτικού ατόμου της ομάδας εκείνης καταλήγοντας τελικά ο καθοδηγητής τους.
Το 1937 ο Φίλμπυ εργάζεται ως δημοσιογράφος και αρθρογραφεί υπέρ των Χίτλερ και Φράνκο και είναι μέλος ενός Αγγλο-Γερμανικού Συνδέσμου Φιλίας, πράγμα που του δίνει την ευκαιρία να γίνει δεκτός στο φρανκικό αρχηγείο στο Μπούργκος και να έχει πρόσβαση σε αρκετές πληροφορίες. Αργότερα, ωστόσο, στα απομνημονεύματά του, θα γράψει ότι είχε εντολή να δολοφονήσει τον Φράνκο, κάτι που δεν έκανε από φόβο ότι αυτό θα εξέθετε και τους άλλους φίλους του.
Σε μια δεδομένη περίπτωση είναι σίγουρο ότι ειδοποίησε την Μόσχα για τις δυνάμεις του Φράνκο, πράγμα που οδήγησε την Μαδρίτη να αποφασίσει την μάχη της Τερουέλ στην οποία ζήτησε και παρευρέθη ο ίδιος ο Φίλμπυ με σκοπό να αναφέρει στην Μόσχα το κατά πόσο οι Ισπανοί υπάκουαν ακριβώς στην στρατηγική που σχεδίαζαν στην πράξη Σοβιετικοί αξιωματικοί στην Μαδρίτη. Εκεί τραυματίστηκε τυχαία από οβίδα Βρετανών των Διεθνών Ταξιαρχιών, αποτέλεσμα της οποίας ήταν η παρασημοφόρηση από τον ίδιο τον Φράνκο.
Παράλληλα, ωστόσο, ο Φίλμπυ χρησιμοποιείται από την Μόσχα και ως παρατηρητής ενός άλλου κατασκόπου, του Όττο Κατζ, που στο άλλο στρατόπεδο έχει εντολή για την εκκαθάριση των αναρχικών και έντονα αντισταλινικών ηγετών στην Μαδρίτη και στην Βαρκελώνη, καθώς στοιχεία από αυτά τα γεγονότα γίνονται γνωστά στους κατασκόπους του Φράνκο .
Επιστρέφοντας στην Αγγλία διαθέτει τα εξωτερικά εχέγγυα ενός ατόμου που θα ήταν χρήσιμο στις μυστικές υπηρεσίες της πατρίδας του. Προηγουμένως ο Μπάρτζες έχει προσληφθεί ως πράκτορας της MI6 (Υπηρεσία Πληροφοριών για Αμυντικούς σκοπούς). Το «διαβατήριό» του για εκείνη τη θέση εξασφαλίζεται από την προηγούμενη στάση του, καθώς και την ανάμιξή του με φιλοφασιστικούς και φιλοχιτλερικούς κύκλους, που συνδέονται με την Αγγλική βιομηχανία.
Τελικά ο ίδιος ο Μπάρτζες είναι που διεξάγει την συνέντευξη, η οποία καταλήγει φυσικά στην πρόσληψη του Φίλμπυ. Στην συνέχεια είναι ο Φίλμπυ που προσλαμβάνει τον Μακλήν στην ίδια υπηρεσία που, όπως αποδείχτηκε εκ των υστέρων, διέθετε ήδη και άλλα άτομα που εργάζονταν για τους σοβιετικούς. Προσλαμβάνεται αργότερα επίσης και ο Μπλαντ με υποδείξεις που του κάνουν οι ήδη προσληφθέντες συνάδελφοί του για το πως να αντιδράσει κατά την διάρκεια της συνέντευξης που δίνει με κάποιο άλλο στέλεχος της ΜΙ6.
Ο Μπάρτζες θα δηλώσει, εντούτοις, αργότερα, ότι το στοιχείο-κλειδί που τους άνοιξε τον δρόμο στις μυστικές υπηρεσίες ήταν ουσιαστικά η αριστοκρατική τους καταγωγή σε μια κοινωνία που οι ταξικές διαφορές είχαν βαθιά παράδοση, κάτι που τους έθετε αυτόματα πάνω από κάθε υποψία.
Κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πόλέμου ο Φίλμπυ αρχικά ασχολείται με τον εντοπισμό των στοιχείων της ΜΙ6 που αφορούν στην Ρωσία. Σε δεδομένη στιγμή, το 1941, η ΜΙ6 φαίνεται να έχει πλήρη ενημέρωση για μελλοντική επίθεση της Γερμανίας, παρά το σύμφωνο ειρήνης που υπάρχει μεταξύ τους. Ο Φίλμπυ ανακαλύπτει ότι η πηγή προέλευσης των πληροφοριών προέρχεται μέσα από την Γερμανία και επιβεβαιώνει την, μυστική μεν, αλλά από καιρού υπάρχουσα, διασύνδεση της ΜΙ6 με τον αρχηγό της γερμανικής αντικατασκοπίας Βίλχελμ Κανάρις, διοικητή της Άμπβερ. Ο Φίλμπυ ενημερώνει τη Μόσχα αλλά ο Στάλιν είχε μεγάλο φόβο ότι επρόκειτο για τέχνασμα της ΜΙ6: Στις προειδοποιήσεις αυτές οι Ρώσοι απάντησαν με ανακοινωθέν του Πρακτορείου Τας ότι «η Βρετανία επιδιώκει να εμπλέξει τον Χίτλερ σε ένα νέο μέτωπο και να επεκτείνει τον πόλεμο προς δικό της συμφέρον». Οι Ρώσοι προτιμούν να αγνοήσουν την προειδοποίηση, αλλά η επαλήθευσή της καταγράφεται στο ενεργητικό του Φίλμπυ.
Στην συνέχεια του αναθέτουν την αντικατασκοπία στην περιοχή της Ιβηρικής χερσονήσου και Πορτογαλίας, μιας περιοχής στην οποία εντοπίζονται και αρκετές επαφές μεταξύ ΜΙ6 και Άμπβερ μέσω των επαφών Ισπανίας και Γιβραλτάρ. Ο Φίλμπυ, που το ξέρει, χρησιμοποιεί όσα στοιχεία του είναι ήδη γνωστά και με αυτά δεν δυσκολεύεται να καταφέρει σοβαρά πλήγματα στις κινήσεις υποβρυχίων και κατασκόπων του Γ΄ Ράϊχ. Ο αρχηγός του Σερ Στιούαρτ Μένζις (Stewart Menzies) μένει πολύ ικανοποιημένος, σε βαθμό που ο Φίλμπυ γίνεται ο ευνοούμενος του.
Εκείνη την εποχή συνάδελφος με τον Φίλμπυ ήταν ο Ίαν Φλέμινγκ, μετέπειτα συγγραφέας των περιπετειών του Τζέιμς Μποντ. Λέγεται ότι το στυλ του ήρωα των βιβλίων του, όπως επίσης και την συστηματική του επιτυχία με τις γυναίκες, τα έχει πάρει από τον Φίλμπυ, ο δε αρχηγός του, ο ‘Μ’, δεν είναι άλλος απ τον ίδιο τον Μένζις, αν και στην πραγματικότητα στην ΜΙ6 αναφερόταν ως ο «C»: Απλά ο Φλέμινγκ χρησιμοποίησε το πρώτο γράμμα του ονόματος του Μένζις στη θέση του πραγματικού. Κατά το τέλος του πολέμου ο Φίλμπυ πείθει τον Μένζις να αναλάβει τον τομέα αντικατασκοπίας της Σοβιετικής Ένωσης, μια θέση που του είχε υποδείξει η Μόσχα.
Ψυχροπολεμικά
Το 1945 ένας Σοβιετικός κατάσκοπος ονόματι Κονσταντίν Βολκώφ που έχει πέσει σε δυσμένεια σχεδιάζει την αποσκίρτησή του προς την Δύση προσφέροντας λίστα με ονόματα σοβιετικών κατασκόπων που δρουν στην Βρετανία. Στην λίστα εκείνη γίνονται αναφορές σε ένα άτομο με ‘σκωτζέζικο όνομα’ από αριστοκρατική γενιά που δρα για την Μόσχα υπό το ψευδώνυμο ‘Όμηρος’. Ο Φίλμπυ αναγνωρίζει την έμμεση περιγραφή του Μακλήν, οπότε αναλαμβάνει προσωπικά εκείνη την υπόθεση, η οποία καταλήγει φυσικά στην εκτέλεση του Βολκώφ από την Μόσχα, διασώζοντας έτσι τον Φίλμπυ και ολόκληρη την ομάδα του.
Λίγο μετά ο Άντονυ Μπλαντ που νοιώθει ότι το πρόσωπό του κινδυνεύει να αποκαλυφθεί αποσύρεται έντεχνα από την ομάδα τους: καταφέρνει να προσληφθεί ως ειδικός έργων τέχνης στο Ανάκτορο του Μπάκινχαμ αν και εκτελεί μια τελευταία κατασκοπευτική υπηρεσία υπέρ της βασιλικής οικογενείας, εξαφανίζοντας στοιχεία που είχαν βρεθεί στην, υπό κατοχή τώρα, Γερμανία και συσχέτιζαν τον άλλοτε διάδοχο του θρόνου κι αργότερα παραιτηθέντα Βασιλιά Εδουάρδο με αγγλικούς βιομηχανικούς κύκλους, οι οποίοι χρηματοδοτούσαν τον Χίτλερ.
Έκτοτε ο Μπλαντ αποσύρεται από τον κατασκοπευτικό του ρόλο αν και δεν παύει να επικοινωνεί με την ομάδα του Φίλμπυ. Η δράση του θα αποκαλυφθεί επίσημα πολύ αργότερα, επί κυβέρνησης Θάτσερ η οποία και αποκάλυψε δημόσια τον ρόλο του και του αφαίρεσε τους τιμητικούς τίτλους που του είχαν απονείμει στο παρελθόν.
Ακολουθεί τοποθέτηση τού Φίλμπυ στην πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης για να έχει, υποτίθεται, καλύτερη πρόσβαση στην σοβιετική περιοχή, συντονίζοντας δυτικούς κατασκόπους που δρουν εκεί. Το 1947 ο Μακλήν, που είναι παντρεμένος με Αμερικανίδα, βρίσκει την ευκαιρία να τοποθετηθεί στην Ουάσινγκτον, μαζί μάλιστα με τον Μπάρτζες, και εκεί τον φέρνουν σε επαφή με το κύκλωμα της Μόσχας που δρα για την κλοπή των μυστικών της Ατομικής Βόμβας ερχόμενος μάλιστα ο ίδιος σε μυστική επαφή με τον επιστήμονα Κλάους Φουχς του Σχεδίου Μανχάτταν. Οι ΗΠΑ μετά την αποκάλυψη του ατομικού μυστικού νοιώθουν την ανάγκη να αποκτήσουν μια μεγάλη κεντρική αντικατασκοπευτική υπηρεσία ,που ως τότε δεν διαθέτουν, και ζητούν την βοήθεια της Βρετανίας η οποία υποδεικνύει τον Φίλμπυ ως τον πιο αρμόδιο σύμβουλο. Η αλήθεια είναι ότι ο ίδιος ο Φίλμπυ θέλει να βρίσκεται εκεί για να επιβλέπει την ομάδα του.
Οι έρευνες, όμως, των ΗΠΑ για την διαρροή μυστικών – μεταξύ άλλων και την δημιουργία του ΝΑΤΟ την οποία γνώριζε η Μόσχα προτού αυτή ανακοινωθεί – οδηγούν στην Βρετανική Πρεσβεία και η προσπάθεια του Φίλμπυ να παραπλανήσει τις έρευνες είναι αρχικά πολύ επιτυχημένη έως ότου το σοβιετικό κωδικό όνομα του Μακλήν, ‘Χόμερ’, γίνεται γνωστό από έναν άλλο σοβιετικό πράκτορα που θέλει να αποσκιρτήσει στην Ουάσινγκτον.
Ο Φίλμπυ προδίδει το μέρους που κρύβεται αυτός ο κατάσκοπος και οι σοβιετικοί κατάσκοποι τον εκτελούν. Με την πράξη αυτή ο Φίλμπυ διακινδύνευε να οδηγήσει τις έρευνες στο άτομό του, γιατί ήταν από τους λίγους που γνώριζαν τις λεπτομέρειες τις υπόθεσης εκείνης. Δεν είχε, όμως, άλλη επιλογή, γιατί ο κατάσκοπος αυτός είχε ήδη αποκαλύψει και την φυσική περιγραφή του ‘Χόμερ’, πράγμα που περιέσφιξε τον κλοιό γύρω απ’ τον Μακλήν. Η Μόσχα δίνει εντολή στον Φίλμπυ να αποκαλύψει τον Μακλήν τάχα ως αποτέλεσμα δικών του ερευνών για να διασώσει τον ίδιο, αλλά ο Φίλμπυ θέτει ως όρο να μπορέσει προηγούμενα να φυγαδεύσει τους φίλους του Μακλήν και Μπάρτζες.
Το 1951, οι δύο αυτοί επιστρέφουν στην Αγγλία και ενόσω ο Φίλμπυ προβαίνει σε αποκαλύψεις στις ΗΠΑ, βρίσκουν τον χρόνο να δραπετεύσουν μέσω Γαλλίας με ένα πολωνικό φορτηγό πλοίο που τους περιμένει. Ακολουθεί ένα χάος ερευνών και αλληλοκατηγοριών μεταξύ Άγγλων και Αμερικανών, οι οποίοι επιμένουν ότι πρέπει να υπήρξε και ένα τρίτο πρόσωπο στην όλη υπόθεση, απ’ όπου και ο χαρακτηρισμός ‘Ο 3ος Άνθρωπος’.
Οι Αμερικάνοι επιμένουν ότι ο Φίλμπυ, επί χρόνια φίλος και στενός συνάδελφος των Μπάρτζες – Μακλήν, δεν μπορεί να αγνοούσε την δράση τους. Οι Άγγλοι αποσύρουν τον Φίλμπυ στην Αγγλία και τον εξαναγκάζουν σε παραίτηση από την θέση του, αλλά αποτυγχάνουν να του αποσπάσουν στοιχεία κατά τις έρευνες που ακολουθούν. Η κυβέρνηση της Αγγλίας προτιμά να κλείσει το θέμα αφήνοντας τον Φίλμπυ να ασχολείται έκτοτε με την δημοσιογραφία, γράφοντας ως ανταποκριτής στην Βηρυτό για τα περιοδικά Observer και Economist.
Αλλά στα τέλη 1962 ένας άλλος στενός συνεργάτης του Φίλμπυ αποσκιρτά στην Σοβιετική Ένωση και ο κλοιός ξανασφίγγει γύρω από τον Φίλμπυ, παρόλο που αυτή την φορά δεν είχε άμεση εμπλοκή ο ίδιος. Στις 23 Ιανουαρίου 1963 ο Φίλμπυ αποφασίζει κι αυτός να δραπετεύσει ξαφνικά στην Μόσχα και επιβιβάζεται σε σοβιετικό φορτηγό που βρίσκεται στην Βηρυτό.
Αυτοεξορία στη Μόσχα και θάνατος
Όταν ο Φίλμπυ έφτασε στην Μόσχα, του απονεμήθηκε η Σοβιετική υπηκοότητα καθώς και τιμητική σύνταξη. Αργότερα, οι Σοβιετικοί του ανέθεσαν την εκπαίδευση νέων κατασκόπων σε ενημερωτικά σεμινάρια και, τελικά, αφού πέθανε, σε ηλικία 76 ετών (1988) τον τίμησαν με τον βαθμό του Συνταγματάρχη και τον τίτλο του Ήρωα των Σοβιέτ.
Άλλοι αργότερα προσπάθησαν να μειώσουν την φήμη του Φίλμπυ, υποστηρίζοντας ότι τελικά δεν κατόρθωσε να κάνει όση ζημιά του αποδίδουν και πως τις περισσότερες φορές έπεφτε σε παγίδες που του έστηναν άλλοι πράκτορες της ΜΙ6, αλλά αυτό δεν φαίνεται να ευσταθεί, αν κανείς αναλογιστεί το μεγάλο διάστημα το οποίο χρειάστηκε να αποκαλυφθεί όσο και την εξαιρετική υψηλή θέση που διέθετε.
Άλλοι υπέδειξαν ότι προς το τέλος της καριέρας του ο Φίλμπυ είχε συμβιβαστεί αρκετά με το περιβάλλον του και μάλλον απολάμβανε τις υψηλές αμοιβές που του πρόσφερε η κατασκοπεία, ενώ σκόπιμα απέφευγε την δράση ξέροντας ότι τον παρακολουθούν.
Παρόλα αυτά θεωρείται ως σήμερα ο μεγαλύτερος κατάσκοπος όλων των εποχών κυρίως για την μακροχρόνια δράση του και τις ιστορικές στιγμές, στις οποίες έπαιξε αποφασιστικό ρόλο.