Του Πέτρου Δουκα
Φορολογία και Λαϊκές Εξεγέρσεις στη Μεσαιωνική Ελλάδα, ο Ορνιθοπόλεμος και η Επανάσταση των Ζηλωτών
Υπάρχουν πολλοί λόγοι που μπορούν να οδηγήσουν ένα λαό, ή κάποιο μέρος του σε εξέγερση.
Μιά εθνική ταπείνωση, ο εθνικισμός, ο πόθος γιά ανεξαρτησία και ελευθερία, η αντίδραση στην αλλαζονική και προσβλητική συμπεριφορά των αρχών και των αρχόντων, ο θρησκευτικός φανατισμός, κάποια νέα ιδεοληψία κ.α. Χωρίς να υποτιμάμε και το ρόλο του έρωτα! (βλ. παραπομπή 1. στο τέλος του κειμένου.) Βέβαια, αυτά ήταν οι σπίθες που άναψαν τις φωτιές. Αλλά η οικονομική απόγνωση είναι το κύριο αίτιο που παρακινεί τους ανθρώπους να βρούνε τις αφορμές γιά ξεσηκωμό!
Η λαϊκή δυσφορία από την οικονομική καταπίεση και την αλλαζονική συμπεριφορά των αρχών είναι αυτή που έδινε και δίνει νόημα, μέγεθος και ουσία στη κάθε εξέγερση. H οικονομική δυσπραγία σε συνδυασμό με δυσβάσταχτους φόρους και μιά αίσθηση αδικίας, ανισότητας στα βάρη, ανικανότητας και εμπαιγμού, οδηγεί ‘τους πολλούς’ σε αγανάκτηση και εξέγερση. {“Its the economy, stupid”, όπως διετείνετο το επιτελείο του υποψήφιου -τότε- γιά την Προεδρία των ΗΠΑ Bill Clinton σε σχέση με την κατάσταση της οικονομίας υπό τον τότε Πρόεδρο George H. W. Bush.}Το τι συμβαίνει στην οικονομία και τα εισοδήματα των πολιτών, και οι αντίστοιχες προοπτικές τους οδηγούν τις πολιτικές εξελίξεις και αλλαγές!
__________
Γιά να θυμηθούμε λίγο και την ένδοξη Βυζαντινή Ιστορία μας (γιά την οποία φαίνεται πως όλο και λιγότεροι ενδιαφέρονται), κατέγραψα τις κύριες λαϊκές εξεγέρσεις της περιόδου εκείνης και μέχρι το 1700 μ.Χ. Είναι αξιοπρόσεκτο, ότι, με εξαιρεση την Επανάσταση της Θεσσαλονίκης του 1343 μ.Χ., οι εξεγέρσεις αυτές, δεν είχαν ως κίνητρο την μεταβολή επιβολή κάποιου νέου σοσιαλιστικού-τύπου καθεστώτος, αλλά ήταν αντίδραση στην αυθαιρεσία και τους βαρύτατους φόρους!
1. Η Στάση του Νίκα (Ιανουάριος 532 μ.Χ.), όπου με αφορμή την καταδίκη κάποιων φιλάθλων αρματοδρομιών, οι φίλαθλοι (κάτι αντίστοιχο με τους φιλάθλους της ‘Θύρας 7’ του Ολυμπιακού, της ‘Θύρας 13’ του Παναθηναϊκού, κ.α.) που όμως ανήκαν σε επαγγελματικές συντεχνίες, αλλά και μέγα πλήθος ‘του δήμου’ της Κωνσταντινούπολης ξεσηκώνονται, λεηλατούν τη πόλη και απαιτούν την καθαίρεση του Ιωάννη Καππαδόκη, του ανώτατου αξιωματούχου, υπεύθυνου γιά την επιβολή δυσβάσταχτης φορολογίας. Και ενώ ο Αυτοκράτωρ Ιουστινιανός ήταν άπειρος και φαίνεται να τα είχε χαμένα, η σύζυγός του, η δυναμική, αποφασιστική και αδίστακτη Θεοδώρα, οργάνωσε την αντεπίθεση με τους στρατηγούς Βελισάριο και Μούνδο, εγκλώβισαν 30 χιλιάδες ‘στασιαστές’ στον Ιππόδρομο και τους κατέσφαξαν.
-Τον Νοέμβριο του 561 πάλι “γέγονε δημοτική ταραχή καί έπήλθον οί Πράσινοι τοίς Βενέτοις,… Πολλοί απέθανον, πολλοί δέ καί έπληγώθησαν”, οι δε Πράσινοι “εισήρχοντο είς τάς γειτονίας και ήρπαζον τας υποστάσεις” (τις περιουσίες των Βένετων).
-Τον Μάρτιο του 562 εξεγέρθηκαν και τάγματα της σωματοφυλακής του αυτοκράτωρα διότι τους έκοψαν κάποια επιδόματα (“διά τινάς συνηθείας άς ελάμβανον· καί απέκοψαν αυτάς”) [Θεοφάνους, Χρονογραφία, Έτος 6054].
2. Tο 602 μ.Χ. η Αυτοκρατορία αντιμετώπιζε μεγάλα οικονομικά προβλήματα εξαιτίας των μακροχρόνιων πολέμων με τους Πέρσες, τους Άβαρους και τους Σλάβους. Ο Αυτοκράτωρας Μαυρίκιος (Flavius Mauricius Tiberius Augustus, 582- Νοέμβριος 602) όχι μόνο μείωσε τους μισθούς των στρατιωτών, αλλά και αρνήθηκε να εξαγοράσει με λύτρα 12.000 βυζαντινούς στρατιώτες που αιχμαλωτίστηκαν από τους Αβάρους, οι οποίοι και τους θανάτωσαν (“ό δέ βάρβαρος έφασκε ‘εγώ δέ τούς αιχμαλώτους αποδίδωμι αυτώ κατά ψυχήν νόμισμα έν’,… ό δέ Μαυρίκιος ούκ ηνέσχετο δούναι ουδέ τεσσάρων κερατίων…• Και θυμωθείς ο Χαγάνος πάντας τους αιχμαλώτους απέκτεινε””) [Θεοφάνους, Χρονογραφία Έτος 6092 = 599/600 μ.Χ], ενώ το 602 ο Μαυρίκιος διέταξε τα στρατεύματά του να περάσουν τον Δούναβη και να λεηλατήσουν κατά τη διάρκεια του Χειμώνα τις βόρειες περιοχές, “όπως μή δημοσίας σιτήσεις αναγκασθή τοίς Ρωμαίοις παρέχεσθαι” [Θεοφάνους, Χρονογραφία Έτος 6094 = 601/602 μ.Χ], δηλ. γιά να βολευτούν από το πλιάτσικο και να μην χρειαστεί να καταβάλλει αυτός τα σχετικά έξοδα επιμελητείας των στρατευμάτων! (“άκρόπολις τών κακών η φιλαργυρία καθέστηκεν.”) [Θεοφύλακτ. Σιμοκάττη, Ιστορία 173r] Τα στρατεύματα ξεσηκώθηκαν (“λαίλαψ μεγίστη θυμού τοίς στρατοπέδοις ενέσκηψεν”) [173r] και βάδισαν κατά της Βασιλεύουσας, υπό τον Εκατόνταρχο Φωκά ο οποίος συνέλαβε και θανάτωσε τον Μαυρίκιο και το γιό του Θεοδόσιο.
3. Η επανάσταση του στρατιωτικού (=συνταγματάρχη) Θωμά του Σλαύου (821-823 μ.Χ.) Ο Θωμάς ήταν παλληκαράς (“ανδρειόφρων”), “τοις πάσι φιλοστοργούμενος,… αστείον και ευπροσήγορον και των βελτίστων ούκ ελαττούμενος” (δηλ. ήταν αγαπητός, εύθυμος, ευπροσήγορος, και δεν υστερούσε σε τίποτα σε σύγκριση με τον Λέοντα Έ τον Αρμένιο) [Ιωσήφ Γενέσιου, Περί Βασιλειών, Β 2], ξεσήκωσε στο όνομα της εικονολατρείας και της φορολογικής αδικίας τους πολυπληθείς Σλαύους που είχαν εγκατασταθεί στην Μικρά Ασία (αλλά και Έλληνες, Γεωργιανούς και Πέρσες, και πολλούς στρατιωτικούς από τα Θέματα της Μικρασίας), συνέλαβε τους επίσημους φοροεισπράχτορες (κάτι σαν τους τελώνες του Ισραήλ) και κατέσχε τις φορολογικές εισπράξεις (“κατασχών τούς των δημοσίων φόρων πάντας απαιτητάς εγγράφως τας νενομισμένας απεκληρούτο εισπράξεις)[Β 2]. Επικρατούσε μιά κατάσταση εξέγερσης … τα ποτάμια σχημάτιζαν καταρράκτες, όχι από νερό, αλλά από αίμα. (“ποταμού καταρράκται φερόμενοι, ούχ ύδασιν, άλλ’ αίμασι”) [Κεδρηνός, 251]. Μιά κατάσταση, επιθέσεων από “τους δούλους κατά των αφεντάδων.” Ο Θωμάς με την βοήθεια Αράβων που επιβουλεύοντο τα βυζαντινά εδάφη, πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη, αλλά ηττήθηκαν σε ναυμαχία από τον στόλο του Αυτοκράτωρα Μιχαήλ Β´ του Τραυλού και από Βουλγαρικά στρατεύματα που τους επετέθηκαν από το βορρά. Βρήκε και αυτός τραγικό τέλος. Ακρωτηριάστηκε στα χέρια και στα πόδια και ανασκολοπίστηκε.
4. Η εξέγερση του Βασιλείου του Χαλκόχειρος (928-932 μ.Χ.) Τον έλεγαν ‘χαλκόχειρα’ γιατί του είχαν κόψει το χέρι ως ποινή γιά προηγούμενη προσπάθεια σφετερισμού της εξουσίας (γιατί παρίστανε πως ήταν ο δημοφιλής στρατηγός Κωνσταντίνος Δούκας που είχε φονευθεί το 913 μ.Χ όταν στασίασε εναντίον του ανήλικου Κωνσταντίνου Ζ´ Πορφυρογέννητου. Κατά τις συμπλοκές στους δρόμους της Πόλης, φονεύθηκε και ο Δούκας και ο γιός του, Γρηγόριος, ενώ ο άλλος γιός του, ο μικρούλης Στέφανος ευνουχίστηκε και έτσι τελεύτησε, τραγικά, αυτός ο κλάδος των Δουκαίων. Ο Κωνσταντίνος Δούκας, αν και αριστοκρατικής καταγωγής ήταν ιδιαίτερα αγαπητός και δίκαιος, και ο Χαλκόχειρ του υπέκλεψε το όνομα και ξεσήκωνε τον κόσμο). Ο Χαλκόχειρ κατασκεύασε ένα χάλκινο χέρι που κρατούσε μάλιστα και σπαθί! Ξεσήκωσε πένητες και χωρικούς με έδρα την Πλατειά Πέτρα στο Θέμα του Οψικίου της ΒΔ Μικράς Ασίας που βρέχεται από την Προποντίδα, και άρχισε τις επιδρομές και λεηλασίες στις γύρω περιοχές. Συνελήφθη και κάηκε ζωντανός στη Κωνσταντινούπολη. Η εξέγερσή του όμως, οδήγησε τον Αυτοκράτωρα Ρωμανο Α’ Λεκαπηνό σε αγροτικές μεταρρυθμίσεις γιά την προστασία των μικροκληρούχων απο τους ‘δυνατούς’.
5. Η εξέγερση του αρβανίτη ηγέτη Πέτρου Μπούα του Σκλέπα (=κουτσού) στον Μωριά (1453-1454 μ.Χ.), που συνεπικουρούμενος από τους Ενετούς και τον άρχοντα της Μάνης Μανουήλ Καντακουζηνό (που θεωρούσε ότι, ως απόγονος του αυτοκρατορικού οίκου του Βυζαντίου, είχε δικαίωμα να διεκδικήσει να γίνει αυτός Δεσπότης του Μυστρά), ξεσήκωσε πολυπληθείς αρβανίτες και Έλληνες χωρικούς κατά των Δεσποτών του Μυστρά Θωμά και Δημήτριου Παλαιολόγων που είχαν επιβάλλει βαρύτατη φορολογία. Οι Δεσπότες κάλεσαν σε επικουρία τους Τούρκους από την Θεσσαλία και κατέπνιξαν την εξέγερση. [βλ. και Παναγ. Δούκα: “Η Σπάρτη διά Μέσου των Αιώνων”, Νέα Υόρκη, Τυπογρ. Εθνικού Κήρυκος, 1922, σελ. 545-546]
6. Ξεχωριστή αναφορά πρέπει να γίνει γιά την πρωτοφανή επανάσταση των ‘Ζηλωτών’ στη Θεσσαλονίκη (1343-1349 μ.Χ) και την ανακήρυξη της Δημοκρατίας της Θεσσαλονίκης! Κάποιοι την χαρακτήρισαν και ως “κομμούνα της Θεσσαλονίκης”, αλλά νομίζω πως δεν είναι σωστή μιά τέτοια θεώρηση! Δεν ήταν ‘κομμούνα’. Οι Ζηλωτές δήμευσαν τις περιουσίες των πολύ πλουσίων γιά να τις μοιράσουν στους άκληρους, αλλά δεν φαίνεται νς εγκατέστεισαν κάποιο κομμουνιστικού τύπου σύστημα! Η Επανάσταση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη γιά πρώτη φορά στην ιστορία της μεσαιωνικής Δύσης (και της ανθρωπότητας), εγκαθίδρυσε ένα επαναστατικό, συλλογικό και ‘δημοκρατικό’ καθεστώς -530 χρόνια πριν την “Κομμούνα του Παρισιού” (που διήρκησε μόνο 11 μέρες)!
Σε κάθε περίπτωση, η ‘ξεχασμένη’ επανάσταση των Ζηλωτών ήταν χωρίς ιστορικό προηγούμενο! Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή!
1342 μ.Χ.: Οι Τούρκοι έχουν ολοκληρώσει την κατάκτηση της Βιθυνίας και της Μ.Ασίας από τους Βυζαντινούς και ήδη έχουν αρχίσει τις επιδρομές στη Θράκη, ενώ ο Σέρβος Στέφανος Δουσάν συνέχιζε την επεκτατική πολιτική των προκατόχων του, κατέλαβε την Έδεσσα, και σχεδίαζε να καταλάβει και την Θεσσαλία!
Και οι δικοί μας;
Τα γνωστά! Η Αυτοκρατορία μας βούλιαζε, οι εχθροί αλώνιζαν, στα σκλαβοπάζαρα της ‘αραπιάς’ πουλιώντουσαν κατά χιλιάδες, σαν δούλοι, οι Έλληνες της Μικράς Ασίας {βλέπε το εξαίρετο έργο του Σπύρου Βρυώνη, “Η Παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η Διαδικασία του Εξισλαμισμού (11ος-15ος Αιώνας)” εκδ. Μορφωτ. Ίδρυμα Εθν. Τραπ., 1996, αν και η μελέτη και η συγγραφή έγινε από το 1959-1967}, και εμείς αλληλοεξωντονόμασταν. Εμφύλιοι πόλεμοι, ο πρώτος (1321-1328), μεταξύ του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου και του εγγονού του, Ανδρόνικου Γ´ (που φαίνεται να είχε και την υποστήριξη των λαϊκών στρωμάτων, υποσχόμενος μείωση της βαριάς φορολογίας), και ο δεύτερος εμφύλιος (1341-1347+), μεταξύ των υποστηρικτών του Ιωάννη Ε’ (του ανήλικου υιού του Ανδρόνικου Γ´), και του πανίσχυρου Ιωάννη Καντακουζηνού (που θεωρείτο ‘αντιβασιλέας’ και ‘σφετεριστής’ του θρόνου) και που είχε την υποστήριξη των μεγαλογαιοκτημόνων και κέντρο της εξουσίας του το Διδυμότειχο.
Αυτό το χάος και οι συνεχείς πόλεμοι επέτειναν τη φτώχια και την λαϊκή δυσφορία απέναντι στους πλούσιους. Κάποιοι ‘πένητες’ είχαν φθάσει σε τέτοιο σημείο απόγνωσης και αγανάκτησης και φθόνου, που θεωρούσαν πως και οι Τούρκοι να καταλάμβαναν τις Βυζαντινές επαρχίες, οι ίδιοι δεν θα είχαν τίποτα να χάσουν!
{Ποιός ανέλυσε πρώτος αυτό; Μήπως ο Κάρολος Μάρξ όταν έγραφε το 1848 μ.Χ. στο Μανιφέστο πως “οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν τίποτα παρά μόνο τα δεσμά τους”; Όχι! Πρώτος κατέγραψε τις επιπτώσεις της φτώχειας στη συμπεριφορά των ανθρώπων και στη σταθερότητα του πολιτεύματος, ο Αριστοτέλης (περί το 340 π.χ.) στα Πολιτικά, ενώ στη Ρητορική (1372a), διαβάζουμε γιά πρώτη φορά, πως γίνεσαι άδικος και αρπακτικός όταν είσαι τόσο φτωχός που δεν έχεις τίποτα να χάσεις! (“αδικούσιν οίς δι’ απορίαν μηδέν έχει ό τι απωλέσει.”) Και ο διανοούμενος Αλέξανδρος Μακρεμβολίτης το 1343 μ.Χ. έγραφε στην Κωνσταντινούπολη, πως “αν μπορούσαν οι πλούσιοι θα άρπαζαν και τον ήλιο και θα στερούσαν από τους φτωχούς την απόλαυσή του”! (“χάρις δε θεώ, ότι και τον ήλιον εί κατασχείν ηδυνήθητε, ουδέ της τούτου άν ημάς ηξιώσατε απολαύσεως.”)}
Οι διαιρέσεις και οι καυγάδες είχαν επεκταθεί και στις θρησκευτικές δοξασίες! Ενωτικοί εναντίον Ανθενωτικών, αυτοί δηλαδή που πίστευαν πως μιά επανένωση της Ορθόδοξης και της Καθολικής εξουσίας (με πρωτοκαθεδρία των Καθολικών), θα έδινε ισχυρότερο κίνητρο στους δυτικούς να στηρίξουν το Βυζάντιο απέναντι στην επέλαση των Τούρκων, και σε αυτούς που πίστευαν πως κάτι τέτοιο θα ήταν προδοσία κατά της Ορθοδοξίας. Πίστευαν με πάθος πως, Κρειττότερον εστίν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν», σύμφωνα με τη ρήση που αποδίδεται στο Μέγα Δούκα Λουκά Νοταρά -τα παιδιά του οποίου όμως, κατέσφαξε μπροστά στα μάτια του, ο Μωάμεθ ο Πορθητής- (και κατ´ άλλους στο Πατριάρχη Γεννάδιο Β´)
Αλλά υπήρχε και άλλη διαίρεση και αντιπαλότητα! Αυτή μεταξύ των λεγόμενων Ησυχαστών και των Ζηλωτών.
Απ´ τη μία οι Ησυχαστές, γενικά πιό κοντά στους ευγενείς (τον Ιω. Καντακουζηνό), που πίστευαν πως διαλογιζόμενοι με το πηγούνι κολλημένο στο στέρνο, βλέποντας τον ομφαλό και επαναλαμβάνοντας ασταμάτητα την ίδια μικρή προσευχή, αυτό από μόνο του αρκούσε για να δούνε το ‘άκτιστον’ Θείον φως! Να αντικρύσουν τον ίδιο τον Θεό! Οι Ησυχαστές δεν έδειχναν να ενδιαφέρονται γιά κοινωνικές ανατροπές. {Όταν είχα τη μεγάλη τύχη να συναντήσω το Δαλάϊ Λάμα στο Νέο Δελχί, το 2007, ένα από τα πρώτα πράγματα που με ρώτησε ήταν αν στο Άγιο Όρος διαλογίζονται, όπως οι Βουδδιστές!}
Απ´ την άλλη, οι ‘Ζηλωτές’, που εξέφραζαν το ‘δήμο’, τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα και τους πολυπληθείς πρόσφυγες, με ηγέτη τον άρχοντα Μιχαήλ Παλαιολόγο και μετά (όταν δολοφονήθηκε ο Μιχαήλ), τον Ανδρέα Παλαιολόγο. Βάση της δύναμής τους ήταν οι άκληροι, οι πένητες, οι άνεργοι, αλλά και η οργανωμένη συντεχνία των ‘Παραθαλασσίων’, δηλαδή των ναυτικών. {Ακριβώς όπως και στην αρχαία Αθήνα, οι ‘Παράλοι’, δηλ. η τάξη των ναυτικών, ήταν πρωτοπόροι στη διεύρυνση της Δημοκρατίας!}
Το 1343, οι Ζηλωτές επαναστάτησαν, κυρίευσαν την ακρόπολη της Θεσσαλονίκης, φόνευσαν πολλούς ευγενείς και εγκατέστησαν το δικό τους ιδιότυπο καθεστώς! Δήμευσαν και μοίρασαν τις περιουσίες των πλουσίων, ίσως και της εκκλησίας (αν και είναι πιθανό, οι χωρικοί που ήδη καλλιεργούσαν κτήματα των Μονών, απλά να τα καλλιεργούσαν πλέον χωρίς να αποδίδουν νοίκι στις Μονές ή φόρο, ή και άλλοι χωρικοί να εγκαταστάθηκαν σε αυτά χωρίς να πληρώνουν κάποιο νοίκι ή τέλος), επεδίωξαν διοικητική αυτονομία (κάτι που μάλλον οδήγησε σε κάποια απομόνωση το καθεστώς), ενώ φαίνεται πως ασκούσαν κάποιου είδους δημοκρατική/συλλογική διοίκηση.
(Γράφω ‘φαίνεται’ γιατί δεν είναι σαφείς και απόλυτα αξιόπιστες οι πηγές).
Αλλά η φθορά και η παρακμή δεν άργησαν. Διώξεις αντιπάλων, απομόνωση, αυθαιρεσίες, οι ρεβανσισμοί και οι εκδικητικότητες, η κακοδιαχείριση, η πολυφωνία, οι συνεχείς πόλεμοι στην ενδοχώρα με την επακόλουθη φτώχεια, η αντίδραση των πλουσιωτέρων και της μεσαίας τάξης που εθίγετο από το κανονιστικό και διοικητικό αλαλούμ, είχαν προκαλέσει μεγάλη δυσαρέσκεια, είχαν αποδυναμώσει τους Ζηλωτές και έδωσαν την ευκαιρία, το 1349, στο νέο αυτοκρατορικό διοικητή, τον Θεόδωρο Μετοχίτη, σε σύμπραξη μάλιστα με τους ναυτικούς, τους πρώην συμμάχους των Ζηλωτών, να ανατρέψει το καθεστώς. Ακολούθησαν φυσικά, φυλακίσεις, διώξεις και εξορίες των Ζηλωτών και των συνοδοιπόρων τους!
Είναι η πρώτη φορά που στο Βυζάντιο και ίσως σε όλη την μεσαιωνική Δύση, που εγκαθιδρύθηκε τέτοιο επαναστατικό, συλλογικό και ‘δημοκρατικό’ καθεστώς. {Ας σημειώσουμε πως λίγα χρόνια πριν, το 1339, στην ολιγαρχική Γένουα, η ανερχόμενη τάξη των εμπόρων, η συντεχνία των ναυτικών (που είχαν αγανακτήσει γιατί για ένα διάστημα καθυστερούσε η πληρωμή τους και φυλακίστηκε ο αρχηγός τους Francesco Capurro όταν ζήτησε την παρέμβαση του Βασιλέως τη Γαλλίας), και τα φτωχότερα λαϊκά στρώματα, ξεσηκώθηκαν κατά της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων (των λεγόμενων Γουέλφων) και επέβαλλαν στους εκλέκτορες της πόλης, την ανακήρυξη του ευγενούς στη καταγωγή, Σιμόνε Μποκανέγκρα ως Δόγη. Αλλά αυτή η εξεγερσούλα δεν είχε την ‘επαναστατικότητα’ και ανατρεπτικότητα της επανάστασης της Θεσσαλονίκης!
Αλλά δεν τελειώνουμε εδώ: Ας αναφέρουμε και κάποιες άλλες δικές μας εξεγέρσεις:
6. Στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη τα πράγματα δεν έλεγαν να ησυχάσουν, με τουλάχιστον 27 καταγεγραμμένες εξεγέρσεις. Από αυτές ας αφηγηθούμε τις παρακάτω ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτες:
• Περίπου 20 χρόνια μετά την Επανάσταση των Ζηλωτών στη Θεσσλονίκη, Ενετοί άρχοντες στη Κρήτη, με αρχηγό τον Τίτο Βενιέρη, αρνήθηκαν την πρόσθετη φορολογία, ξεσηκώθηκαν κατά της Βενετίας, και εγκαθίδρυσαν τη “Δημοκρατία του Αγίου Τίτου” 1364 – 1367 μ.Χ., με τη συνδρομή ντόπιων Κρητών. Οι Βενετοι, ισχυρότεροι, κατέπνιξαν το κίνημα.
• Ο “Ορνιθοπόλεμος” του 1470 μεταξύ Κρητών (κυρίως Σφακιανών) και των Ενετών, που εκτός από τους άλλους φόρους επέβαλλαν και ένα φόρο σε κάθε οικογένεια της Κρήτης που κάθε μήνα θα έπρεπε να προσφέρει στην Βενετική Αρχή και ένα καλοθρεμμένο κοτόπουλο. Καθώς όμως τα παιδιά των Κρητών μεγάλωναν, παντρευόντουσαν και δημιουργούσαν δικές τους οικογένειες, άρχισε να προκαλείται κάποια διαμάχη σχετικά με το σωστό ποσό που θα έπρεπε να στέλνει η το κάθε σόι και η κάθε περιοχή στους Βενετούς. Κάποιοι χωρικοί άρχισαν να προσφέρουν αυγά στους Βενετούς υποστηρίζοντας πως θα μπορούσαν να τα εκκολάψουν και να πάρουν με αυτό τον τρόπο κοτόπουλα. Οι Βενετοί στράφηκαν άμεσα κατά των χωρικών που δεν απέδιδαν τον απαιτούμενο φόρο, εκδίδοντας άμεσα 10.000 καταδικαστικές αποφάσεις. Οι Σφακιανοί επέστρεψαν τις καταδίκες πίσω και κατηγόρησαν τη Βενετική αρχή των Χανίων για διαφθορά. Οι απεσταλμένοι των Σφακιανών στα Χανιά φυλακίστηκαν από τις τοπικές αρχές, γεγονός που προκάλεσε εξέγερση η οποία τερματίστηκε τρία χρόνια μετά όταν η Βενετική αρχή αποφάσισε να αποσύρει τον φόρο απ’ όλο το νησί της Κρήτης.
• Γύρω στο 1527 (ή το 1570), κάποιες μεγάλες Ελληνικές οικογένειες της δυτικής Κρήτης αποφάσισαν να συναντηθούν στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη στο Ακρωτήρι με σκοπό να οργανώσουν επανάσταση κατά των Βενετών. Οπωσδήποτε το κίνητρο δεν ήταν απλά η οικονομική καταπίεση, αλλά και η πατριωτική περηφάνεια, η αγανάκτηση με την υποτιμητική συμπεριφορά των Βενετσιάνων. Αρχηγός της ορίστηκε ο Γεώργιος Κανδανολέων. Η επανάσταση σημείωσε στην αρχή επιτυχία με αποτέλεσμα οι Βενετοί να αναγκαστούν να αποσυρθούν στα Χανιά. Ο Κανδανολέων έκανε έδρα της περιοχής που είχε απελευθερωθεί τα Μέσκλα, 15 χιλιόμετρα νότια των Χανίων.
Σύμφωνα με αυτά που αναφέρει σπουδαιότατος Λευκαδίτης λόγιος Σπυρίδων Ζαμπέλιος στο βιβλίο του «Οι Κρητικοί Γάμοι. Ανέκδοτον επεισόδιον της Κρητικής Ιστορίας επί Βενετών (1570)” [Τορίνο, τυπ. Ουικεντίου Βώνα, 1871], ο γιός του Κανδαλέοντα, ο Πέτρος, ερωτεύτηκε την Σοφία, κόρη του Βενετού άρχοντα Φραντσέσκο Μολίνο. Ο Μολίνο τότε συνωμότησε με τον Δούκα του Ηρακλείου ώστε να τους παγιδεύσουν. Συμφώνησε προσχηματικά να γίνουν οι γάμοι μεταξύ του Πέτρου και της Σοφίας και κατά την προσέλευση των συγγενών του γαμπρού (που ήταν και οι πρωταγωνιστές της επανάστασης) στον γάμο, τους συνέλαβε και τους εκτέλεσε. Οι υπόλοιποι συλληφθέντες χωρίστηκαν σε τέσσερις ομάδες και απαγχονίστηκαν στα Χανιά, στο Κουτσογέρακο, στο Ρέθυμνο και στη Μέσκλα. Όσοι δεν συνελήφθησαν συνέχισαν την επανάσταση από τα ορεινά μέχρι που εξασφάλισαν αμνηστία από τους Βενετούς. Να θυμήσω πως ο Σαίξπηρ έγραψε τον Ρωμαίο και την Ιουλιέττα κατά το 1596-1597 μ.Χ., και ο Λόρκα τον Ματωμένο Γάμο το 1932!
Φεύγωντας απ´ τη Κρήτη ενδιαφέρον έχουν:
• Η επανάσταση του πατριώτη Κορκόδειλου Κλαδά κατά των Τούρκων στη Μάνη το 1479-1481. Η εξέγερσή του όμως δεν έπιασε τόπο καθώς Βενετοί και Τούρκοι στη Πελοπόνησο τα είχαν βρει μεταξύ τους και ο Κλαδάς διέφυγε στη Νάπολι της Ιταλίας, όπου “έτυχε λαμπράς υποδοχής υπό του βασιλέως Φερδινάνδου.” [βλ. και Παναγ. Δούκα: “Η Σπάρτη διά Μέσου των Αιώνων”, Νέα Υόρκη, Τυπογρ. Εθνικού Κήρυκος, 1922, σελ. 621-627]
• Η εξέγερση των χωρικών στα Άγραφα υπό το Μητροπολίτη Λάρισσας Διονύσιο τον Φιλόσοφο το 1600 και το 1611 στα Ιωάννινα. Παρά τη πατριωτική φλόγα του Διονύσιου, οι εξεγέρσεις του δεν είχαν τις δυνάμεις που απαιτούντο. Ο Διονύσιος αιχμαλωτίστηκε, οι Τούρκοι κυριολεκτικά τον έγδαραν ζωντανό για να τρομοκρατήσουν κάθε επίδοξο επαναστάτη και γέμισαν το δέρμα του με άχυρα! [βλ. και Μαξίμου ιερομονάχου του Πελοποννησίου λόγος στηλιτευτικός κατά Διονυσίου του επικληθέντος Σκυλοσόφου και των συναποστησάντων αυτώ εις Ιωάννινα εν έτει 1611]
• Σύμφωνα με το Χρονικόν του Γαλαξειδίου [«Ἱστορία Γαλαξειδίου εὐγαλμένη ἀπὸ παλαιά χερόγραφα, μεμβράνια, σιζίλια, καὶ χρυσόβουλλα αὐθεντικά, ὁπού εὑρίσκονται, καὶ εἶνε καὶ σώζονται εἰς τὸ Βασιλικὸν Μοναστήρι τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, χτισμένο παρά τοῦ ποτὲ αὐθέντη καὶ Δεσπότη Κυρ Μιχαήλ τοῦ Κομνηνοῦ, οὗ αἰωνία ἡ μνήμη. Ἀμήν», γραμμένο σε ένα τεύχος 20 φύλλων, στο δε χειρόγραφο αναφέρεται οτι έχει γραφτεί απο τον ιερομόναχο Ευθύμιο, το 1703], το 1660 συνεπλάκησαν Γαλαξειδιώτες ναυτικοί με τουρκο-μπερμέρους πειρατές, χωρίς όμως άλλα οικονομικά, ή εθνικοαπελευθερωτικά κίνητρα: “τότες πληά αρχίνησε μία φοβερή αμάχη από το πουρνό, ως το δειλινό, που επέσασι μπόμπαις και τόπια περίσσα, και κάμποσα σπήτια Γαλαξειδιώτικα, έστοντας στο περιγιάλι, επέσασι από τον βρόντο και το σείσιμο των κανονιών και πολεμώντας μιά μπόμπα Γαλαξειδιώτικη, μεγάλη και βροντερή, επήγε και εχτύπησε μέσα στο τζιμπιχανέ του πειράτου, και πετιέται στον αέρα η γαλιότα, και καίονται και άλλες τρεις· ετότες ο κουρσάρος με την εντροπή στα μούτρα και με χολιασμένη καρδιά, έφυγε μέσα σε μία γαλιότα μισοκαϋμένη, που εμπόρεσε να γλύση, γιατί αι άλλαις τέσσαρες καήκανε, και η αποδέλοιπαις πέντε πιαστήκασι πρέζα. Εσκοτωθήκασι κουρσάροι εκατόν τριάντα, και Γαλαξειδιώταις πενήντα οχτώ.”
……………………………..
Υποσημ. 1.
•Ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων δολοφόνησαν το 514 π.Χ. τον τύραννο Ίππαρχο, κυρίως επειδή φαίνεται πως ο Ίππαρχος, ή ο αδελφός του ο Θετταλός, είχαν ερωτευτεί τον Αρμόδιο (“έρασθείς του Άρμοδίου”)[Αριστ. Αθ.Πολ. XVIII,2] που ήταν όμως ερωμένος του Αριστογείτονα. Ο Αρμόδιος δεν ανταποκρινόταν στις χάρες του Ίππαρχου, με αποτέλεσμα αυτοί (ο Ίππαρχος, ο Ιππίας και ο Θετταλός) να τους προσβάλλουν συνεχώς. (“τὸν δ᾽ οὖν Ἁρμόδιον ἀπαρνηθέντα τὴν πείρασιν, ὥσπερ διενοεῖτο, προυπηλάκισεν: ἀδελφὴν γὰρ αὐτοῦ κόρην ἐπαγγείλαντες ἥκειν κανοῦν οἴσουσαν ἐν πομπῇ τινί,ἀπήλασαν λέγοντες οὐδὲ ἐπαγγεῖλαι τὴν ἀρχὴν διὰ τὸ μὴ ἀξίαν εἶναι. χαλεπῶς δὲ ἐνεγκόντος τοῦ Ἁρμοδίου πολλῷ δὴ μᾶλλον δι᾽ ἐκεῖνον καὶ ὁ Ἀριστογείτων παρωξύνετο.”) [Θουκ. ΣΤ’ 55-56] Αυτά αναστάτωσαν τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, και έτσι σχεδιάστηκε η δολοφονία των τυράννων.
•Περίπου 6 χρόνια αργότερα στη Ρώμη, καταργήθηκε η βασιλεία, όταν ο Σέξτος γιός του βασιλιά της Ρώμης Ταρκυνίου (“Σέξτος ὁ πρεσβύτατος τῶν Ταρκυνίου παίδων”), τρομοκράτησε με απειλές και βίασε την ευγενή δέσποινα Λουκρητία (“γυναῖκα καλλίστη οὖσα τῶν ἐν Ῥώμῃ γυναικῶν καὶ σωφρονεστάτη”), σύζυγο του άρχοντα Κολαττίνου. Η Λουκρητία, “δεινῶς φέρουσα τὸ συμβεβηκὸς”, αυτοκτόνησε (“σπᾶται τὸ ξιφίδιον, ὃ κατέκρυπτεν ὑπὸ τοῖς πέπλοις, καὶ μίαν ἐνέγκασα διὰ τῶν στέρνων πληγὴν ἕως τῆς καρδίας ὠθεῖ …”), Οι πατρίκιοι (οι ευγενείς οικογένειες) της Ρώμης ξεσηκώθηκαν και σε Συνέλευσή τους καθαίρεσαν και εξόρισαν όλο το σόϊ των Ταρκυνίων! (” Τοῖς δὲ παροῦσι Ῥωμαίων οὕτω δεινὸν ἔδοξεν εἶναι καὶ ἐλεεινὸν τὸ πάθος, ὥστε μίαν ἁπάντων γενέσθαι φωνήν, ὡς μυριάκις αὐτοῖς κρεῖττον εἴη τεθνάναι περὶ τῆς ἐλευθερίας ἢ τοιαύτας ὕβρεις ὑπὸ τῶν τυράννων γενομένας περιορᾶν…. ὁ Ταρκύνιος καὶ φυλαττόμενος,… ἐπιθεμένων αὐτῷ τῶν πατρικίων καὶ τοῦ δήμου συμφρονήσαντος ἐξέπεσε τῆς δυναστείας. [Διονυσίου Αλικαρνασέως, Ρωμαϊκή Αρχαιολογία, Λόγος Τέταρτος, 4.63-75. Αυτό το 15° Κεφάλαιο του Λόγου Τέταρτου (= 4.73-84) έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον γιά την όλη διαδικασία μετάβασης από ένα πολιτειακό σύστημα στο άλλο και γιά τις σχετικές διαβουλεύσεις! Είναι δε χαρακτηριστικό πως την αλλαγή επέβαλλαν οι ευγενείς πατρίκιοι, αλλά και με τη σύμφωνη γνώμη των φτωχότερων Ρωμαίων (“τοῦ δήμου συμφρονήσαντος”). Όπως και η μετάβαση από τη βασιλεία, αρχικά σε κάποιου τύπου ‘ολιγαρχική δημοκρατία’ στην Αθήνα επεβλήθει στους βασιλείς από τους Αθηναίους ευγενείς, και η Magna Carta επεβλήθει στον βασιλιά Ιωάννη από τους ολιγαρχικούς βαρώνους στην Αγγλία! Μάλιστα κάποιος Βρούτος, υποστήριξε να υιοθετηθεί το Σπαρτιατικό σύστημα της διπλής βασιλίας (αλλά να μην τους ονομάζουν βασιλιάδες, αλλά κάτι άλλο, πιό ταπεινό! (“μὴ ποιεῖν μίαν γνώμην ἁπάντων κυρίαν, ἀλλὰ δυσὶν ἐπιτρέπειν ἀνδράσι τὴν βασιλικὴν ἀρχήν, ὡς Λακεδαιμονίους πυνθάνομαι ποιεῖν ἐπὶ πολλὰς ἤδη γενεάς, καὶ διὰ τοῦτο τὸ σχῆμα τοῦ πολιτεύματος ἁπάντων μάλιστα τῶν Ἑλλήνων εὐνομεῖσθαί τε καὶ εὐδαιμονεῖν· ἧττον γὰρ ὑβρισταὶ καὶ βαρεῖς ἔσονται διαιρεθείσης τῆς ἐξουσίας διχῇ καὶ τὴν αὐτὴν ἔχοντος ἰσχὺν ἑκατέρου· αἰδώς τ´ ἀλλήλων καὶ κώλυσις τοῦ καθ´ ἡδονὴν ζῆν φιλοτιμία τε πρὸς ἀρετῆς δόκησιν ἐκ ταύτης γένοιτ´ ἂν ἑκάστῳ τῆς ἰσοτίμου δυναστείας μάλιστα,… ὑμῖν παραινῶ καὶ τοὺς μέλλοντας ἕξειν τὴν ἁπάντων ἐξουσίαν μήτε βασιλεῖς ἔτι μήτε μονάρχους καλεῖν, ἀλλὰ μετριωτέραν τινὰ καὶ φιλανθρωποτέραν ἐπ´ αὐτοῖς θέσθαι προσηγορίαν.) [4,73]
•Το 1319 μ.Χ., οι Κρητικοί στα Σφακιά εξεγέρθησαν όταν ο Ενετός φρούραρχος Καπουλέτος είδε στο πηγάδι μιά όμορφη ξανθιά αρχοντοπούλα, την Χρυσομαλλούσα, πήγε να την φιλήσει, αυτή τον απώθησε, και αυτός της έκοψε τις πλεξούδες. Οι συγγενείς της (της εξέχουσας οικογένειας των Σκορδύληδων) τον φόνευσαν, ακολούθησε εξέγερση με σκληρά όμως αντίποινα των Βενετών.
Το δε 1646, ο ήρωας των Κοζάκων Bogdan Khmelnitsky ξεσήκωσε τους Κοζάκους και τους Τάταρους κατά των Πολωνών, όταν ένας Πολωνός ευγενής πήγε να του υφαρπάξει τα τσιφλίκια του, απήγαγε τη γυναίκα του και ξυλοκόπησε το γιό του.
•Και ας μην παραλείψουμε να αναφέρουμε πως ο πρώτος μεγάλος πόλεμος, ο Τρωικός, έγινε γιά τις χάρες της ωραίας Ελένης, την οποία προσέφερε η θεά Αφροδίτη στον Πάρη σε αντάλλαγμα επειδή ο Πάρης την επέλεξε (την Αφροδίτη) -στον πρώτο καταγεγραμμένο διαγωνισμό ομορφιάς, στα πρώτα ‘καλλιστεία’- ως πιό όμορφη από την Αθηνά και την Ήρα! Επειδή οι θεοί δεν κάλεσαν τη θεά Έριδα στον γάμο του Πηλέα και της Θέτιδος, αυτή θύμωσε πολύ και άφησε με τρόπο να κατρακυλήσει ένα χρυσό μήλο με την επιγραφή «τῇ καλλίστῃ«, γιά να το δουν οι καλεσμένες θεές καί να τσακωθούνε γιά το ποιά θα το έπαιρνε (εξ ού και το «μήλο της Έριδος»). Η Ήρα, η Αθηνά και η Αφροδίτη που παρευρίσκονταν στο γάμο άρχισαν να τσακώνονται και ο Δίας διέταξε τον Ερμή να ζητήσει από τον Πάρη να επιλέξει αυτός την καλλίστη από τις τρείς. Για να τον καλοπιάσει, η Αθηνά του έταξε πνευματική σοφία, η Ήρα σωματική δύναμη, αλλά η Αφροδίτη του έταξε την πιο όμορφη γυναίκα του κόσμου την ωραία Ελένη! Ο Πάρης, μην ξέροντας ότι η ωραία Ελένη ήταν γυναίκα του Μενελάου, έδωσε το μήλο στην Αφροδίτη. Με την αρπαγή της Ελένης από τη Σπάρτη άρχισε ο Τρωικός πόλεμος
—— στο βιβλίο κόπυ του πίνακα του Ρούμπενς!!
Προδημοσίευση απο το ομώνυμο βιβλίο μου.