Φαλληφόρια: Η εορταστική πομπή για τις αναγεννησιακές δυνάμεις της φύσης

Τα Φαλληφόρια ήταν εορταστική πομπή, μέρος των Διονυσίων. Γίνονταν το μήνα Ποσειδεώνα. Στην πομπή προπορευόταν ο φαλλός, σύμβολο της γονιμότητας και της βλάστησης. Όσοι ακολουθουσαν ήταν μεταμφιεσμένοι σε Σειληνούς, Σατύρους και Βάκχες. Κρατούσαν στα χέρια τους θύρσους, φαλλούς, κρατήρες με νέο κρασί, χόρευαν και τραγουδούσαν φαλλικά τραγούδια.

Επίσης καλούσαν το Φάλλη, ακόλουθο του Διονύσου και προσωποποίηση του φαλλού, να προσέλθει και να γιορτάσει μαζί τους.Στη γιορτή αυτή επίσης γίνονταν και χοροί στο θέατρο των Αθηνών από άνδρες, αλλα και μερικες γυναίκες ,που ήταν μεταμφιεσμένοι σε Βάκχες ,Νύμφες και Ώρες, κατώτερες θεότητες οι οποίες προσωποποιούσαν τις φυσικές δυνάμεις που προστάτευαν τη βλάστηση και ανθοφορία της άνοιξης και την καρποφορία του καλοκαιριού.
Οι μεταμφιέσεις αυτού του είδους απέβλεπαν στο να ενεργοποιήσουν μέσα στο χειμώνα τις αναγεννησιακές δυνάμεις της φύσης, να αποτρέψουν τις αντίθετες κακοποιές δυνάμεις και να δώσουν τον τόνο, ιδίως οι βακχικές μεταμφιέσεις, ενός ξέφρενου ξεφαντώματος.Τα Διονύσια ήταν αγροτική καθαρά γιορτή. Πυρήνας των εορταστικών εκδηλώσεων ήταν κι εδώ μια πομπή, η πομπή του φαλλού. Ο μπροστάρης της πομπής κρατούσε αμφορέα γεμάτο κρασί και μια κληματόβεργα,έπειτα ακολουθούσε κάποιος που τραβούσε ένα τράγο, ζώο σύμβολο της γονιμοποιητικής δύναμης που θυσιαζόταν στο θεό Διόνυσο.Στη συνέχεια ερχόταν άλλος με κάνιστρο από λυγαριά γεμάτο με ξερά σύκα και τελικά εκείνος που περιέφερε ψηλά πάνω σε κοντάρι το φαλλό , το κατεξοχήν σύμβολο των γονιμοποιητικών δυνάμεων. Για την πομπή αυτή στην αρχαία απλή και τη μεταγενέστερη πολυτελή της μορφή μάς μιλά ο Πλούταρχος στο έργο του ” Περί φιλοπλουτίας” 527d :
”… , όρα μη πομπήν επαινούντι και πανήγυριν μάλλον ή βίον έοικας. η πάτριος των Διονυσίων εορτή το παλαιόν επέμπετο δημοτικώς και ιλαρώς˙ αμφορεύς οίνου και κληματίς, είτα τράγον τις είλκεν, άλλος ισχάδων άρριχον ηκολούθει κομίζων, επί πάσι δ’ ο φαλλός. αλλά νυν ταύτα παρεώραται και ηφάνισται χρυσωμάτων παραφερομένων και ιματίων πολυτελών και ζευγών ελαυνομένων και προσωπείων ˙ ούτω τα αναγκαία του πλούτου και χρήσιμα τοις αχρήστοις κατακέχωσται και τοις περιττοίς.”
Η φαλλική πομπή απέβλεπε στη μεταβίβαση των γονιμοποιητικών δυνάμεων, που συμβόλιζε ο φαλλός, στη γη και στην ενεργοποίηση των παραγωγικών της δυνάμεων για μια νέα χρονιά με καλή σοδειά. Η τιμητική για το θεό Διόνυσο πομπή με το φαλλό μπροστά αναρτημένο πάνω σε κοντάρι λεγόταν Φαλληφόρια ή Φαλλαγώγια.Οι εορταστές που μετείχαν σ’ αυτήν μεταμφιέζονταν, έβαφαν τα πρόσωπά τους ή φορούσαν προσωπίδες, στεφανώνονταν με στεφάνια από κισσό και είχαν αναρτημένους από το λαιμό και τη μέση τους φαλλούς. Ευθυμούσαν πίνοντας από το νέο κρασί της χρονιάς, τραγουδούσαν βωμολοχικά και περιπαιχτικά τραγούδια, τα λεγόμενα φαλλικά, και χόρευαν κωμικούς χορούς. Οι εορταστικές εκδηλώσεις αυτού του είδους αποτέλεσαν τον πυρήνα για την γένεση της κωμωδίας.Ο Αριστοτέλης στο σύγγραμμά του “Περί ποιητικής” αναφέρει πως η κωμωδία προήρθε από τους “εξάρχοντας τα φαλλικά” , από εκείνους δηλαδή που στα φαλλικά τραγούδια έκαναν την αρχή κι ακολουθούσαν οι άλλοι απαντώντας ή επαναλαμβάνοντας ( Αριστοτέλους Περί ποιητικής 1449a, στίχοι 9-15):
”Γενομένης δ’ ουν απ’ αρχής αυτοσχεδιαστικής και αυτή και η κωμωδία, και η μεν από των εξαρχόντων τον διθύραμβον, η δε από των τα φαλλικά, α έτι και νυν εν πολλαίς των πόλεων διαμένει νομιζόμενα, κατά μικρόν ηυξήθη, προαγόντων όσον εγίγνετο φανερόν αυτής, και πολλάς μεταβολάς μεταβαλούσα η τραγωδία επαύσατο, επεί έσχε την αυτής φύσιν.”
Στις εορταστικές εκδηλώσεις των μικρών Διονυσίων περιλαμβάνονταν και λαϊκά παιχνίδια με κυριότερο εκείνο του ασκωλιασμού . Σ’ αυτό κάποιος πηδούσε πάνω σε ασκό από δέρμα τράγου αλειμμένο με λάδι και προσπαθούσε να κρατήσει ισορροπία, πράγμα που δεν ήταν εύκολο να το καταφέρει και πέφτοντας προκαλούσε το γέλιο των θεατών.
https://youtu.be/LVQ9CxtRRpU
Ο Τελεστικός θίασος “Διόνυσος Ελευθερεύς” και η Λατρευτική κοινότητα “Λάβρυς” διοργάνωσαν την πρώτη σύγχρονη τέλεση των Φαλληφορίων, η οποία και πραγματοποιήθηκε στο ιστορικό κέντρο των Αθηνών, το Σάββατο 1 Μαρτίου 2014
.
O ”Παρμενίδης” Ιωάννης Μπουσίου πρωτεργάτης των προσπαθειών αυτών έδωσε μια εξαιρετική συνέντευξη στα Φαινόμενα του Ελ. Τύπου, για το παρελθόν και το παρόν των φαλληφορίων.
-Τι ακριβώς ήταν τα Φαλληφόρια στην αρχαία Ελλάδα και σε ποιες περιοχές εορτάζονταν;
Τα Φαλληφόρια ονομάζονταν μία εορτή που επιτελούνταν στην Αττική στα πλαίσια των κατ’άγρους Διονυσίων. Γενικότερα όμως οι Φαλλικές τελετουργίες ήταν άμεσα συνυφασμένες με την Λατρεία του Διονύσου, άρα όπου συναντάμε τελετές Διονυσίων συναντάμε και Φαλληφορίες εφόσον αυτές αποτελούν αναπόσπαστο μέρος αυτών των εορτών. Με το γεγονός ότι οι διονυσιακές τελετουργίες ήταν ευρέως διαδεδομένες σε όλη την γεωγραφική επικράτεια του ελληνισμού αντιλαμβανόμεθα το εκτεταμένο μέγεθος και την ισχύ των φαλληφορικών εορτών. Το κυρίαρχο μέρος της εορτής ήταν η περιφορά του φαλλού εν πομπή γι αυτό και μια εξίσου γνωστή ονομασία της τελετής ήταν και Φαλλαγώγια. Κατά την πορεία της πομπής άντρες μεταμφιεσμένοι σε Σιληνούς, Σατύρους και Βάκχίδες, με θύρσους δάδες και ξύλινα ραβδιά που κατέληγαν σε δερμάτινους φαλλούς, χόρευαν γύρω από το περιφερόμενο ξόανο του Διονύσου, ενώ προπορεύονταν πάντα το Φαλλικό άρμα. Κατά την πορεία βέβαια οι μετέχοντες της πομπής έπιναν από δερμάτινους ασκούς οίνο και περιέπαιζαν τους περαστικούς, και με φαλλικά τραγούδια καλούσαν τον Διόνυσο–Φαλλήνα (προσωποποίηση του φαλλού) να έρθει να γιορτάσει μαζί τους. Όταν το ξόανο έφτανε στο προορισμό του ακλουθούσαν πάλι χοροί και φαλλικά άσματα αλλά και η συνακόλουθη ευωχία όλων των συμμετεχόντων με το άνοιγμα και την πόση από τα αγγεία που περιείχαν τον διονυσόγευστο οίνο. Υπήρχε μάλιστα και ένα ειδικό τελετουργικό αγγείο-ρυτό το οποίο, έκτος από την οικιακή λατρευτική χρήση του, πολύ πιθανών να χρησιμοποιούνταν και σε οινοποσίες των φαλληφορικών δρωμένων
-Τι συμβόλιζαν αυτού του είδους οι εορτασμοί; Υπάρχει κάποια σχέση με διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στη φύση;
Η λατρεία, και πιο συγκεκριμένα, η λιτανεία-περιφορά του φαλλού ως απεικονιστικό σύμβολο της γονιμότητος σαφώς και αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος των γονιμικών τελετών που συνέδραμαν στην διασφάλισης της ευκαρπίας και ευγονίας. Οι εορτασμοί αυτοί υπήρξαν ένα είδος τελετουργίας της γονιμότητος όπου αναπαραστόυσαν, τόσο με την αρχέγονη μαγικό-θρησκευτική τους μορφή όσο και με το χαρακτήρα της μιμητικής αναπαράστασης, τον θάνατο του παλιού μέσα από την παγωνιά του χειμώνα, προς το ξεκίνημα-την αναγέννηση του νέου που οδηγεί στην απελευθέρωση και την ανανέωση της ζωής. Γι αυτό αλώστε οι τελετουργίες αυτές λαμβάνουν χωρά σε αυτήν την μεταιχμιακή εποχή του τέλους του χειμώνα προς την αρχή της πολυπόθητης ανοίξεως.

-Πώς αντιμετώπιζαν οι αρχαίοι τη θέαση των φαλλικών συμβόλων σε κοινή θέα; Το ρωτώ αυτό διότι το σύγχρονο κοινωνικό status είναι τελείως διαφορετικό.
Αξίζει να σημειώσουμε αρχικά ότι ο φαλλός κατά την αρχαιότητα λειτουργούσε στην καθημερινότητα του έλληνα και με αποτροπαικό – φυλακτήριο σκοπό αφού θεωρούνταν ότι η απεικονιστική του παρουσία και μόνο προφυλλάσει και κρατά μακριά κάθε λογής επιβουλή που μπορεί να προέρχονταν από εξωγενής κακόβουλες δυνάμεις, γι αυτό και πολύ συχνά έξω απ τα σπίτια τους υπήρχαν φαλλικά σύμβολα που διασφάλιζαν την ακεραιότητα του ιδιωτικού τους χώρου. Επίσης, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και ο διακεκριμένος γλωσσολόγος Μ. Κοπιδάκης στο άρθρο του “Και Διονύσου αρχαιότερα”, «Ακόμη και στους τάφους οι φαλλικές απεικονίσεις δεν είναι σπάνιες. Ο φαλλός υποδηλώνει τη μακαριότητα της μετά θάνατον ζωής, διασφαλίζει τη γαλήνη του νεκρού και προοιωνίζεται τη μέλλουσα αναγέννηση ή ακόμη και την εκ νεκρών ανάσταση!». Και από τις δύο παραπάνω διαπιστώσεις αντιλαμβανόμεθα το πόσο εξοικειωμένοι ήταν οι πρόγονοί μας με την έννοια του φαλλού και πόσο ενταγμένη ήταν η παρουσία του συμβόλου σε όλες τις εκφάνσεις του καθημερινού τους βίου.

-Θα ήταν παρακινδυνευμένο να υποστηρίξει κανείς πώς το σύγχρονο Καρναβάλι έχει τις ρίζες του στα Φαλληφόρια; Ποιες οι ομοιότητες και οι διαφορές που εντοπίζετε;
Θα ήταν πράγματι παρακινδυνευμένο να υποστήριζε κανείς κάτι τέτοιο αφού γνωρίζουμε ότι σε όλους του παραδοσιακούς πολιτισμούς επιτελούνται με ξεχωριστή τελετουργική μεγαλοπρέπεια πολλών και διαφορετικών ειδών καρναβαλικά τελετουργικά. Άλλωστε αυτού του είδους οι λατρείες αντλούν την καταγωγή τους από τις μακρινές απαρχές εμφανίσεως των πρώτων πολιτισμικών εκδηλώσεων που πολλές φορές παρουσιάζονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο ακόμα και σε πολιτισμούς που γεωγραφικά ποτέ δεν έχουν έρθει σε επαφή. Το ίδιο συμβαίνει και με τα σύγχρονα καρναβαλικά δρώμενα στην Ελλάδα που έχουν δεχτεί απειροπληθής προσμίξεις ξενικών στοιχειών όπως το καρναβάλι της Πάτρας και πολλά άλλα σύγχρονα αστικού τύπου καρναβαλικές εκδηλώσεις.
Μπορούμε όμως να ισχυριστούμε κάτι άλλο παράτολμο, το ότι, κάθε, μα κάθε παραδοσιακό δρώμενο που επιτελείται στην σημερινή επικράτεια του ελληνικού χώρου τις μέρες αυτές (και κάποια λίγο καιρό πριν) ανάγεται με άμεσο ή με έμμεσο τρόπο στα αρχέγονα ελληνικά τελετουργικά των φαλλικών τελετών και ασμάτων. Οι Μωμόγεροι στην Κομοτηνή, οι Γενίτσαροι και οι Μπούλες στην Νάουσα, τα Ραγκουσάρια στην Καστοριά, οι γιορτές στην Αγία Άννα, ο βλάχικος γάμος στην Θήβα την τσικνοπέμπτη κ.α.. εμφανίζουν αμέτρητες ομοιότητες με τα πρωταρχικά φαλλικά δρώμενα που θα χρειάζονταν πολλές σελίδες για να αποδείξουμε όλες του τις ομοιότητες και τις επιρροές. Το ζήτημα είναι ότι πολλοί λίγοι έχουν την γνώση των αρχαίων Φαλληφορικών τελετουργιών μιας και στο εκπαιδευτικό μας σύστημα σχεδόν καμία αναφορά δεν υπάρχει. Με το παρόν άρθρο, αλλά και με την ανάγνωση και άλλων πηγών που μπορεί πολύ εύκολα πια, δια μέσου του διαδικτύου ή βιβλίων που αναφέρονται στο θέμα, να αντλήσει πληροφορίες, και έτσι, ερχόμενος σε επαφή με κάποιο παραδοσιακό καρναβαλικό δρώμενο, θα μπορέσει να αντιληφθεί και ο ίδιος τις άμεσες επιρροές τους από τα αρχαία δρώμενα.
-Πώς διασώθηκαν μέσα στο χρόνο οι παραδόσεις των Φαλληφορίων που μετεξελίχθηκαν στο σύγχρονο Καρναβάλι, από τη στιγμή που η αρχαία ελληνική θρησκεία υπέστη απηνείς διωγμούς κατά τους μεταχριστιανικούς αιώνες;
Όπως είναι ευκόλως κατανοητό τα φαλλικά λατρευτικά δρώμενα απότοκα της ελληνικής θρησκευτικότητος δεχτήκαν περισσότερο από όλα τα άλλα δρώμενα τον ποιο λυσσαλέο εκδιωγμό κατά την επικράτηση του χριστιανισμού. Ενώ πάρα πολλά τελετουργικά κατάφεραν και επικράτησαν τελικά, αφού η λαϊκή ψυχή με την επιμονή της κατόρθωσε να τα εντάξει μέσα στην ίδια την λατρευτική πρακτική της χριστιανικής πίστης, τα φαλλικά δρώμενα κατ ουσίαν, όπως είναι ευκόλως κατανοητό, δεν μπορούσαν με κανένα τρόπο να στοιχηθούν με τις επιμέρους παραδόσεις της χριστιανικής θρησκείας. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι ακόμα και σχεδόν στις μέρες μας, μετά από τόσους αιώνες, ο εκδιωγμός τους συνεχίζεται αφού δεν έχουν περάσει και πολλά χρόνια από την γνωστή μήνυση που τόλμησαν χριστιανικές οργανώσεις να υποβάλλουν, δια μέσου του πρωτοψάλτου Θεόδωρου Ακρίδα, για την συλλογή και δημοσίευση σκωπτικών αποκριάτικων “τολμηρών” τραγουδιών της περίφημης ερμηνεύτριας παραδοσιακών τραγουδιών, της Δόμνας Σαμίου. Είναι όμως παρόλα αυτά πράγματι συγκλονιστικό να συνειδητοποιεί κανείς ότι κατάφεραν τελικά σε πολλά μέρη της Ελλάδας, έστω και με κάπως συγκεκαλυμμένη μορφή, πολλά από αυτά τα δρώμενα να επιβιώσουν μέχρι της μέρες μας. Μάλιστα οι πρώτοι μελετητές των καρναβαλικών παραδοσιακών δρωμένων θέλοντας να αιτιολογήσουν τις μεταμφιέσεις αυτές χρονολογούσαν τις απαρχές τους κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, για να μπορούνε δήθεν οι έλληνες με αυτό τον τρόπο να συνεννοούνται τις μέρες εκέινες για την οργάνωση της ελληνικής επαναστάσεως. Ο ισχυρισμός αυτό είτε από άγνοια είτε από καθαρή προσπάθεια απόκρυψης της διασύνδεσης τους με την “παγανιστική” αρχαιότητα φαντάζει τουλάχιστον γελοίος, αλλά δε μας πειράζει καθόλου αφού ο γέλωτας και η ευθυμία είναι το ζητούμενο των εορτών αυτών όποτε και η άποψη αυτή συμβαδίζει με την σκωπτική διάθεση των ημερών.

-Από ποια κείμενα διασώζονται στις μέρες μας πηγές για τον τρόπο διεξαγωγής των Φαλληφορίων κατά την αρχαιότητα;
Υπάρχουν πάμπολλες πηγές που κατά την διετή περίπου ενδελεχή μας έρευνα, τόσο από πρωτογενείς πηγές, αφού μεγάλος αριθμός αρχαίων συγγραφέων έχουν αναφορές για το θέμα αυτό, τόσο όμως και από δευτερογενείς πηγές διατυπωμένες από συγχρόνους ξένους μελετητές-ακαδημαϊκούς της ελληνικής θρησκευτικής παραδόσεως. Πολύτιμες είναι οι πληροφορίες που μας δίδουν κάθε λογής εικαστικών αρχαίων τεχνών αφού σε αρκετά αγγεία, νομίσματα, ακόμη και αγάλματα που έχει δασώσει η αρχαιολογική σκαπάνη υπάρχουν ικανές πληροφορίες που μας επιτρέπουν την τελική ανασύνθεση και παρουσίαση του όλου δρωμένου. Ακόμη η λαογραφική ερεύνα μας αποκαλύπτει πολύ σημαντικά επιβιώματα των πρωταρχικών τελετουργιών αυτών στο σήμερα, αφού η εστιασμένη κατά γεωγραφικούς τόπους παράδοσή μας έχει διατηρήσει πάρα πολύ σημαντικά τελετουργικά στοιχεία – κατάλοιπα των φαλλικών τελετουργιών.
Αξίζει να αναφέρουμε μονάχα την πάρα πολύ σημαντική αναφορά του ίδιου του Αριστοτέλη όπoυ στην Ποιητική του 5. 1449b 2 ισχυρίζεται ότι, η ίδια η απαρχή της κωμωδίας, το δεύτερο ισάξιο μεγαλύτερο φιλολογικό είδος μαζί με την τραγωδία, η κωμωδία, προήρθε από τα αυτοσχέδια σκωπτικά άσματα και δρώμενα που λάμβαναν χώρα κατά την περίοδο του χειμώνος στον ελληνικό χώρο. Αυτό που δηλαδή εμείς θεωρούμε ως κωμωδία, όπως διαμορφώθηκε ως λογοτεχνικό είδος την κλασσική εποχή αλλά και μετέπειτα στην Νέα κωμωδία, όπου και επηρέασε τα έως και σήμερα μετεμφανιζόμενα κωμικά φιλολογικά είδη έλκει την καταγωγή της από την ελληνική θρησκευτική παράδοση. Με λίγα λόγια, ότι μέχρι και σήμερα εννοούμαι με τον όρο κωμωδία που μέχρι της μέρες ανθεί ως ζωντανό φιλολογικό, θεατρικό, κινηματογραφικό είδος, όσο και μας φαντάζει παράδοξο, η πρωταρχική του πηγή βρίσκεται στην σταδιακή ωρίμανση-εξελιξη των φαλλικών ασμάτων και δρωμένων προς τιμήν του Θεού Διονύσου.
Γενικότερα όμως θα ισχυριζόμασταν ότι βιβλιογραφικά, για το ρόλο το σκοπό και το ύφος των φαλλικών τελετουργιών καθώς και την πιο εσωτερική αποσυμβολιστική των γονιμοποιητικών ανθρωπίνων οργάνων δεν υπάρχει μία εκτεταμένη και στοχευμένη αμιγώς στο θέμα αυτό βιβλιογραφική αποτύπωση ούτε στο εξωτερικό αλλά ούτε φυσικά και στην Ελλάδα. Ευελπιστούμε ότι η δικιά μας προσπάθεια στο άμεσο μέλλον να καταφέρει να καλύψει αυτό το ερευνητικό αυτό κενό.
[theogonia.gr siatistanews.gr megaseniautos.blogspot ]