Ακόμη και σήμερα, 18 χρόνια μετά, ουδείς μπορεί να ισχυριστεί ότι έχουμε μάθει τα πραγματικά αίτια που οδήγησαν στη βύθιση του υποβρυχίου Κουρσκ, του ρωσικού ναυτικού στη Θάλασσα του Μπάρεντς κατά τη διάρκεια στρατιωτικών ασκήσεων.
Δύο εκρήξεις μέσα σε διάστημα δύο λεπτών, έστειλαν το υποβρύχιο και τα 118 μέλη του πληρώματος στο βυθό. Οι 95 από τους ναυτικούς πέθαναν αμέσως, ενώ τα υπόλοιπα 23 μέλη του πληρώματος του υποβρυχίου κατάφεραν να επιβιώσουν από τα κύματα των εκρήξεων, βρίσκοντας καταφύγιο στο πρυμναίο διαμέρισμα και έμειναν ζωντανοί για οκτώ ακόμα ώρες.
Τα σενάρια πολλά. Το πιο δημοφιλές η σύγκρουση του Κουρσκ με αμερικανικό υποβρύχιο.
Η “Σύγχρονη Ρωσία”, μία ιστοσελίδα που ασχολούνταν με τα θέματα της ρωσικής επικαιρότητας αλλά και την ιστορία είχε δημοσιεύσει το χρονικό της τραγωδίας του Κουρσκ μέσα από τις μαρτυρίες των συγγενών του πληρώματος.
Η χώρα έμαθε για την τραγωδία του «Κουρσκ» το πρωί της 14ης Αυγούστου. «Στη Θάλασσα του Μπάρεντς, συνέβη δυστύχημα. Ρωσικό υποβρύχιο προσάραξε στο βυθό», έτσι λιτά και χωρίς να δίνουν λεπτομέρειες για το σκάφος που βυθίστηκε, ανακοίνωσαν την είδηση τα ΜΜΕ. Όλες τις επόμενες ημέρες, ειδικά υποβρύχια μηχανήματα και οι μονάδες διάσωσης, προσπάθησαν ανεπιτυχώς να «δέσουν» στο «Κουρσκ». Τις αποτυχίες, οι υπεύθυνοι τις εξηγούσαν με τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στη θαλάσσια περιοχή του ατυχήματος: Τα ισχυρά ρεύματα, την κακή ορατότητα και την κλίση του σκάφους.
Με τη βοήθεια ξένων ειδικών, οι μονάδες διάσωσης του ρωσικού ΠΝ κατάφεραν να ανοίξουν τη θυρίδα διαφυγής μόνο στις 21 Αυγούστου. Το 2002 έκλεισε η ποινική έρευνα για τη βύθιση του πυρηνικού υποβρυχίου «Κουρσκ» και του θανάτου των 118 μελών του πληρώματος, λόγω έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων. Το πόρισμα της έρευνας αναφέρει ως αιτία του ατυχήματος την έκρηξη ελαττωματικής τορπίλης υπεροξειδίου του υδρογόνου (HTP) που προκάλεσε αλυσιδωτές εκρήξεις στην αποθήκη των πυρομαχικών. Σήμερα, 15 χρόνια μετά, οι συγγενείς των νεκρών ναυτικών επαναλαμβάνουν συνεχώς τη δική τους θεωρία: «Θα περάσει αρκετός καιρός μέχρι να μάθουμε αυτό που πραγματικά συνέβη στο «Κουρσκ», αλλά το σημαντικότερο για εμάς είναι ότι ξέρουμε: Οι άνθρωποί μας δεν υπέφεραν και δεν είναι ένοχοι για τίποτα».
Οι μαρτυρίες των συγγενών
«Αν θέλετε να μάθετε πως έμοιαζε, ορίστε το πιστό αντίγραφο του», λέει η μητέρα του ανθυποπλοίαρχου Αντρέι Πανάριν, Λίντια και δείχνει την κόρη του Όλγα. Η οικογένεια του Αντρέι φοβόταν ότι μετά την ολοκλήρωση της θητείας του θα πήγαινε αμέσως στη Τσετσενία, την Οσετία ή στην Αμπχαζία. Η πιθανότητα να τον καλέσουν να υπηρετήσει στον «εύφλεκτο Καύκασο» ήταν μεγάλη, «οι καιροί ήταν ανήσυχοι…». Αλλά ο Αντρέι στάθηκε τυχερός: Πέρασε με επιτυχία τις εξετάσεις και εισήχθη στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και στη συνέχεια, μετατέθηκε στο Βόρειο Στόλο, στο Βιντιάεβο (πόλη – ναυτική βάση, κοντά στο Μούρμανσκ). Εκεί ήταν η βάση του στρατηγικού υποβρυχίου και από εκεί απέπλευσε για τελευταία φορά το «Κουρσκ».
Σχετικά με τη ναυτική τραγωδία, η οικογένεια Πανάριν έμαθε τα νέα από τις ειδήσεις, όταν ακόμα κανείς δεν ανέφερε το συμβάν στη Θάλασσα του Μπάρεντς σαν μια τραγωδία. Δεν ήξεραν καν ότι ο Αντρέι ήταν στο «Κουρσκ». «Ήμασταν σίγουροι ότι ήταν στο «Βορόνεζ», υποβρύχιο της ίδιας κλάσης, αλλά παλαιότερης κατασκευής, με το «Κουρσκ», λέει η Λίντια. «Τηλεφωνήσαμε αμέσως στη βάση, μας είπαν ότι ο Αντρέι δεν ήταν στο Κουρσκ. Και όταν μάθαμε ότι ήταν εκεί, τα παρατήσαμε όλα και στις 19 Αυγούστου βρεθήκαμε στο Βιντιάεβο. «Στην πραγματικότητα, πήγαμε με την ελπίδα ότι είναι όλοι ζωντανοί. Απλά θέλαμε να τον πάρουμε από εκεί, να τον στηρίξουμε…», λέει η Όλγα.
«Εκεί, στο Βιντιάεβο, όλοι πηγαινοέρχονταν ανάστατοι, αρκετοί αρρώστησαν από την αγωνία και τη θλίψη. Εγώ, παραδόξως, ένοιωθα καλά. Με κρατούσε δυνατή η ελπίδα ότι ο Αντρέι θα εμφανιζόταν από στιγμή σε στιγμή μπροστά μου, δεν ήθελα να με δει άρρωστη, να καταρρέω…», λέει εκνευρισμένα η Λίντια. Η Όλγα συνεχίζει: «Ξέρετε, ο Αντρέι ήταν από τη φύση του ένας χαρούμενος άνθρωπος, του άρεσε να απολαμβάνει τη ζωή, έβρισκε πάντα τον τρόπο να ξεπερνά τις δυσκολίες, να βγαίνει νικητής μέσα από ασυνήθιστες καταστάσεις. Μέχρι την τελευταία στιγμή πιστεύαμε ότι όλα ήταν ένα ψέμα, ότι σίγουρα θα τα καταφέρει να βγει στην επιφάνεια ζωντανός».
Στις 25 Οκτωβρίου 2000, οι δύτες ανέσυραν στην επιφάνεια 12 σορούς από το 9ο, το πρυμναίο διαμέρισμα του υποβρυχίου. Ο Αντρέι Πανάριν ήταν στο 4ο διαμέρισμα. Το δικό του σώμα, μαζί με τους σορούς των υπόλοιπων ναυτικών –εκτός τριών που δεν βρέθηκαν– το ανέσυραν έπειτα από ένα χρόνο.
«Μας είπαν ότι ήταν ζωντανοί»
Η Σοφία Ντουντκό, κάθεται στο διαμέρισμά της στην Αγία Πετρούπολη και κρατάει ένα βιβλίο με τίτλο: «Τους θυμόμαστε όλους με τα ονόματά τους». Για την έκδοσή του συγκέντρωνε χρήματα για πολλά χρόνια, τελικά το τύπωσε με τη βοήθεια βετεράνων ναυτικών των υποβρυχίων. «Η μνήμη των ναυτικών του Κουρσκ είναι το πιο σημαντικό πράγμα. Προσωπικά, βιάζομαι να κάνω όσο το δυνατόν περισσότερα για να τους θυμόμαστε», λέει με αυτοπεποίθηση.
Στους τοίχους του φωτεινού δωματίου είναι κρεμασμένες φωτογραφίες του γιου της, Σεργκέι, του ύπαρχου του σκάφους. Στο κέντρο της συλλογής, η φωτογραφία του υποβρυχίου εν πλω. Η Σοφία και άλλοι 17 άνθρωποι, μόλις είχαν επιστρέψει από εκδηλώσεις στο Βιντιάεβο. Αρκετοί από τους συγγενείς των θυμάτων ζουν σε γειτονικά σπίτια. Με εντολή του Προέδρου της Ρωσίας, τους είχαν παραχωρηθεί διαμερίσματα σε νεόδμητες κατοικίες στην Αγία Πετρούπολη. Η Σοφία, απρόθυμα θυμάται τον Αύγουστο του 2000.
«Μας μάζευαν ανά τακτά διαστήματα στη Λέσχη Αξιωματικών και συνεχώς μας έλεγαν ότι έχουν επαφή με το σκάφος, ότι είναι ζωντανοί και ότι τους τροφοδοτούσαν με οξυγόνο…».
Τα συμπεράσματα του πορίσματος της έρευνας δεν την έπεισαν. Η Σοφία εξακολουθεί να πιστεύει ότι η έρευνα διάσωσης κράτησε πολύ, υπήρξε μεγάλη καθυστέρηση στην αποδοχή βοήθειας από το εξωτερικό (σ.σ. οι ξένες διασωστικές ομάδες ξεκίνησαν το έργο τους την τρίτη ημέρα μετά τις ανακοινώσεις για προσφορά βοήθειας, που έγινε από αρκετές χώρες), «επειδή εμείς συνηθίζουμε να έχουμε σαν αρχή μας τη διατήρηση του απορρήτου των αποστολών και όχι την προστασία της ζωής των ανδρών που την εκτελούν», είπε. Γι’ αυτήν, το κρίσιμο ζήτημα που αφορά στο αν υπήρχε η δυνατότητα να σωθεί κάποιος από το «Κουρσκ» τις πρώτες ημέρες μετά το ατύχημα, έχει από καιρό κλείσει. «Το σημείωμα του Αντρέι Μπορίσοφ που δεν έδωσαν στη χήρα του, αν και το ζήτησε δικαστικώς, τα λέει όλα. Έμαθα, ότι το σημείωμα γράφτηκε με ημερομηνία 15 Αυγούστου. Τα παιδιά μας, μέχρι την 15η Αυγούστου ήταν ακόμα ζωντανά!», λέει ο Σοφία.
Ο Αντρέι Ζβιάγκιντσεφ, διοικητής της ομάδας δυτών της 328ης εξερευνητικής-διασωστικής ομάδας του ρωσικού Πολεμικού Ναυτικού, εισήλθε πρώτος το φθινόπωρο του 2000 στο κύτος του «Κουρσκ», σε βάθος 110 μέτρων και απομάκρυνε τα πτώματα 12 μελών του πληρώματος. Συμμετείχε επίσης στη διεθνή ομάδα που ανέσυρε το σκάφος από το βυθό.
«Το «Κουρσκ», το βρήκαν εντός του προβλεπόμενου χρονικού περιθωρίου ερευνών, όπως και έπρεπε να το βρουν. Το γεγονός ότι βρήκαν ένα σκάφος χωρίς ζωντανές ψυχές, είναι άλλο ζήτημα. Αλλά αυτό δεν εξαρτιόταν από την ταχύτητα της αναζήτησης …», διαβεβαιώνει ο Ζβιάγκιντσεφ. Σύμφωνα με τον ίδιο, στις διασωστικές ενέργειες συμμετείχαν οι καλύτεροι δύτες του Στόλου, αλλά δεν υπήρχαν τα τεχνικά μέσα που θα τους επέτρεπαν να καταδυθούν σε αυτό το βάθος. Σαν αποτέλεσμα, η επιχείρηση για το άνοιγμα της μπουκαπόρτας διεξήχθη με τη βοήθεια ξένων πλοίων-φορέων από νορβηγούς δύτες. Το φθινόπωρο, στην ομάδα εντάχθηκαν επίσης ειδικοί από τη Ρωσία, τη Μεγάλη Βρετανία, την Ιρλανδία και τις Ηνωμένες Πολιτείες.
«Καταδυθήκαμε όλοι μαζί, μέσα σε ένα θάλαμο πίεσης σε βάθος 110 μέτρων και ζήσαμε εκεί 28 ημέρες, χωρίς να βγούμε στην επιφάνεια. Αυτές, είναι πραγματικά εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Τι σημαίνει βάθος 110 μέτρων; Είναι το βάθος όπου σε κάθε τετραγωνικό εκατοστό του σώματος σας ασκείται δύναμη 110 κιλών», διηγείται ο δύτης.
Πριν κατέβουν στο «Κουρσκ», οι δύτες εκπαιδεύτηκαν σε άλλο υποβρύχιο. Το μελετήσαμε τόσο εξονυχιστικά, έτσι ώστε να μπορούμε να δουλέψουμε πάνω στο σκάφος από μνήμης. Κολυμπάγαμε με δεμένα τα μάτια. Καταλαβαίναμε ότι στο βάθος που βρίσκεται το «Κουρσκ», επικρατεί το απόλυτο σκοτάδι.
Για τις εργασίες ανέλκυσης του «Κουρσκ», η Ρωσία δαπάνησε περίπου 70 εκατομμύρια δολάρια. Ο τρόπος που διεξήχθη η διαδικασία ήταν ο «βέλτιστος», με βάση τις επιλογές που είχαμε, λέει ο Ζβιάγκιντσεφ. Η επιχείρηση αυτή ήταν μοναδική, κανείς στον κόσμο πριν από αυτό το συμβάν δεν είχε ξαναδοκιμάσει ένα τέτοιο εγχείρημα, υπογραμμίζει ο Ρώσος αξιωματικός του ΠΝ. «Στην πραγματικότητα, επιδείξαμε την ισχύ της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Δείξαμε σε όλο τον κόσμο ότι οι πράξεις μας βρίσκονται σε συμφωνία με τις υποσχέσεις μας. Το σκάφος ήταν δικό μας και εμείς έπρεπε να το ανελκύσουμε, κανείς άλλος».
http://www.youtube.com/embed/ec-JZnRPxQI
«Μάθαμε να ζούμε διαφορετικά»
Αυτό που είδε ο Ζβιάγκιντσεφ στο «Κουρσκ» σε βάθος 110 μέτρων, όπως είπε ο ίδιος, συμπίπτει με τα πορίσματα της επίσημης έρευνας: «Για μένα, η έκρηξη της τορπίλης, είναι η πιο κατανοητή εκδοχή. Πιστεύω ότι είναι αλήθεια, επειδή είδα την κατάσταση στο εσωτερικό του σκάφους και τα έχω καταγράψει όλα. Για τα υπόλοιπα σενάρια και θεωρίες, μπορούμε να μιλήσουμε όσο θέλετε, ακόμα και για το σενάριο της σύγκρουσης των υποβρυχίων. Η πραγματικότητα όμως που είδα εγώ, δεν αλλάζει».
Το 2005, ο Ρομάν Κολέσνικοφ, πατέρας του νεκρού αντιπλοίαρχου Ντμίτρι Κολέσνικοφ, υπέβαλε καταγγελία στο Δικαστήριο του Στρασβούργου (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου – ΕΔΔΑ), απαιτώντας τη διενέργεια μιας πλήρους και ενδελεχούς έρευνας για την καταστροφή του υποβρυχίου. Τότε, η σύζυγος του κυβερνήτη του «Κουρσκ» Γκενάντι Λιάτσιν, Ιρίνα, ήταν εναντίον της προσφυγής στο ΕΔΔΑ. «Είναι δύσκολο να το εξηγήσω, λέει σήμερα η Ιρίνα. «Δεν μπορούσα να τα κάνω τότε όλα μαζί, όταν ο πόνος από την μεγάλη μας απώλεια ήταν δυσβάστακτος και δεν μας ήταν κατανοητό πώς θα συνεχίζαμε τη ζωή μας. Έπρεπε να δοθεί χρόνος στους συγγενείς να αναρρώσουν από τις πληγές, να επανέλθουν σε πιο φυσιολογικές καταστάσεις. Γι’ αυτό ήμουν εναντίον».
Όταν ρωτήθηκε, αν ήρθε τώρα η ώρα ώστε να υποβάλει καταγγελία στο ΕΔΔΑ, η Ιρίνα απαντά, ότι σε κάθε περίπτωση αυτό είναι δικαίωμα των ατόμων που προσέφυγαν στο Δικαστήριο του Στρασβούργου την προηγούμενη φορά (σ.σ. ο Κολέσνικοφ απέσυρε την καταγγελία το 2009), αλλά δεν ξέρει, αν με αυτή τη διαδικασία θα γίνει η ζωή τους ευκολότερη και ρωτάει η ίδια: «Και ποιος είναι άραγε ο σκοπός αυτής της ενέργειας; Για να κατανοήσουμε την αλήθεια; Θα τιμωρηθεί κάποιος; Θα αλλάξει κάτι;». Με την αλήθεια, η Ιρίνα έχει ειδική σχέση, ακριβέστερα θα λέγαμε ότι γι’ αυτήν δεν υπάρχουν ψευδαισθήσεις. «Για να με καταλάβετε καλύτερα, σας λέω ότι ο πατέρας μου είναι στρατιωτικός, ο σύζυγος το ίδιο, ο γιος μου είναι επίσης στρατιωτικός. Έτσι κατανοώ ότι την αλήθεια για αυτό που συνέβη θα την μάθουν, στην καλύτερη περίπτωση τα εγγόνια μου. Για μένα, το πιο σημαντικό πράγμα από αυτή τη τραγωδία είναι ότι τα παιδιά σε τίποτα απ’ όσα συνέβησαν δεν έφταιγαν».
Όλοι οι συγγενείς των θυμάτων, με τους οποίους κατάφερε να συνομιλήσει η RBTH, λένε το ίδιο πράγμα: Η αύτανδρη βύθιση του πυρηνοκίνητου υποβρυχίου «Κουρσκ» αποτέλεσε σημείο καμπής στη ζωή της χώρας. Η κυβέρνηση έστρεψε το ενδιαφέρον της προς τις Ένοπλες Δυνάμεις και οι άνθρωποι μετά το τραγικό αυτό συμβάν έγιναν διαφορετικοί, ακόμη και εκείνοι που δεν έχουν ποτέ υπηρετήσει τη θητεία τους. «Έγινε κάποια αλλαγή στη σκέψη των ανθρώπων. Ακόμα και στην κυβέρνησή μας. Όλοι είπαμε: Φτάνει πια. Δεν μπορούμε να ζούμε όπως παλιά. Θα πρέπει να ζήσουμε με διαφορετικό τρόπο». Αυτό είναι το μήνυμα του «Κουρσκ», λέει ο Σοφία Ντουντκό.