Οι διαδηλώσεις των κίτρινων γιλέκων και η τραγωδία του Μακρόν -Πώς τα Gilets Jaunes έκαμψαν τον Γάλλο πρόεδρο

Μετά από 18 μήνες ενεργητικής μεταρρύθμισης με εκπληκτικά μικρή εμφανή αντίσταση, ο Εμμανουέλ Μακρόν αντιμετώπισε την πρώτη μεγάλη κρίση του ως πρόεδρος της Γαλλίας. Τα πάντα σχετικά με το κίνημα των κίτρινων γιλέκων εξέπληξαν τους πολιτικούς παρατηρητές: Η μεταδοτικότητα, το μέγεθος, η προέλευσή του από τις επαρχίες, η προφανής έλλειψη δομής και ηγεσίας και η καθαρή άρνησή του να συνεταιριστεί με υπάρχοντα πολιτικά κόμματα και συνδικάτα.

Η Γαλλία είναι μια χώρα με μακρά ιστορία εξεγέρσεων, αλλά δεν έχει δει τίποτα σαν την εξέγερση των Gilets Jaunes (Κίτρινα Γιλέκα), η οποία ξέσπασε στα μέσα Νοεμβρίου. Ταραγμένη από το υψηλό κόστος της βενζίνης και του πετρελαίου ντίζελ, μια γυναίκα που λειτουργεί μια διαδικτυακή επιχείρηση καλλυντικών στη μικρή πόλη Savigny-le-Temple ανάρτησε ένα αίτημα στο Facebook ζητώντας από τις αρχές να μειώσουν τις τιμές στα βενζινάδικα. Όταν η κυβέρνηση ανακοίνωσε αντί γι’ αυτό ότι, προκειμένου να μειώσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, θα επιφέρει μια μέτρια αύξηση του φόρου επί της βενζίνης και μια ελαφρώς μεγαλύτερη αύξηση του φόρου επί του ντίζελ, η ανάρτηση [στο Facebook] άρχισε να αποκτά δυναμική. Πριν περάσει πολύς καιρός είχε συγκεντρώσει 986.000 υπογραφές.
Η διαμαρτυρία μεταφέρθηκε στην συνέχεια από το Διαδίκτυο στους κυκλικούς κόμβους οδικής κυκλοφορίας που σημαδεύουν την γαλλική ύπαιθρο. Η Γαλλία διαθέτει περίπου 30.000 από αυτούς, το ήμισυ του συνόλου [τέτοιων κυκλικών κόμβων] στον κόσμο. Η κυκλοφορία που εισέρχεται και εξέρχεται από τα περισσότερα χωριά και πόλεις πρέπει να περάσει από έναν ή περισσότερους τέτοιους κυκλικούς κόμβους (roundabouts). Οι άνθρωποι που διαμαρτύρονταν για τον φόρο επί των καυσίμων φορούσαν τα φθορίζοντα κίτρινα γιλέκα που όλοι οι Γάλλοι οδηγοί χρειάζεται να μεταφέρουν στα αυτοκίνητά τους από το 2008 και άρχισαν να συγκεντρώνονται σε roundabouts, όπου θα μπορούσαν εύκολα να διαταράξουν την ροή της κυκλοφορίας και να κατευθύνουν την προσοχή των οδηγών. Τα κίτρινα γιλέκα χρησίμευσαν ως αυτοσχέδια στολή, η οποία δεν έδωσε μόνο την ονομασία αλλά και τον συμβολικό χαρακτήρα: Τα γιλέκα προορίζονται για χρήση σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και οι διαδηλωτές τα χρησιμοποίησαν για να μεταδώσουν το μήνυμα ότι ζουν σε τόσο δύσκολες συνθήκες, που ακόμα και μια μικρή φορολογική αύξηση, ασήμαντη για τους γραφειοκράτες στο Παρίσι, μπορούσε να τους οδηγήσει σε εξέγερση.
Σε τέσσερα διαδοχικά Σάββατα, μεγάλος αριθμός διαδηλωτών συνέκλιναν στο Παρίσι από τα σπίτια τους στις επαρχίες. Κάποιοι συγκρούστηκαν με την αστυνομία. Αλλά μόνο κάποια από την βία προήλθε από τα Gilets Jaunes. Ομάδες casseurs (ανήλικοι νεαροί που κλίνουν στο να σπάνε πράγματα) και ομάδες μαχητών του Black Bloc (όπως αυτοί που έχουν προκαλέσει προβλήματα σε άλλες διαδηλώσεις] σε όλο τον κόσμο) χρησιμοποίησαν τους διαμαρτυρόμενους ως καμουφλάζ καθώς έσπαζαν βιτρίνες καταστημάτων, έβαζαν φωτιές και πετούσαν κοκτέιλ μολότοφ στην αστυνομία. Σκηνές χάους μεταδόθηκαν σε όλο τον κόσμο.
Μετά από 18 μήνες ενεργητικής μεταρρύθμισης με εκπληκτικά μικρή εμφανή αντίσταση, ο Εμμανουέλ Μακρόν αντιμετώπισε έτσι την πρώτη μεγάλη κρίση του ως πρόεδρος της Γαλλίας. Τα πάντα σχετικά με το κίνημα εξέπληξαν τους πολιτικούς παρατηρητές: Η μεταδοτικότητα, το μέγεθος, η προέλευσή του από τις επαρχίες, η προφανής έλλειψη δομής και ηγεσίας και η καθαρή άρνησή του να συνεταιριστεί με υπάρχοντα πολιτικά κόμματα και συνδικάτα. Ένα πράγμα πάνω απ’ όλα φάνηκε να ενώνει τους διαδηλωτές: Το μίσος τους για τον Macron και η επιθυμία τους να τον βγάλουν από το αξίωμά του.
Ο ΠΑΙΚΤΗΣ
Οι εκπλήξεις είναι συνήθεις στην πολιτική, αλλά η απότομη πτώση του Macron ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Υπήρχε πάντα ένας υπαινιγμός της μυθολογικής σταδιοδρομίας του Macron: Αυτόν που οι θεοί θα καταστρέψουν, πρώτα κάνουν αλαζόνα με επιτυχία που κανένας λογικός άνθρωπος δεν θα το θεωρούσε εφικτή. Και στην συνέχεια, σε μια στιγμή, τα αρπάζουν όλα μακριά του.
Η άνοδος του Macron στην προεδρία άρχισε, όπως μια συγκεκριμένη ελληνική τραγωδία, με πατροκτονία. Το θύμα ήταν ο πολιτικός του πατέρας, ο σοσιαλιστής πρόεδρος, François Hollande, ο οποίος είχε φέρει τον Macron από τον ιδιωτικό τομέα και τον αποκαθάρισε από την δεξιά ταμπέλα που είχε κερδίσει ως γραμματέας της επιτροπής για την οικονομική μεταρρύθμιση του προέδρου Νικολά Σαρκοζί το 2007-2008. Τον Αύγουστο του 2016, ο Macron παραιτήθηκε ξαφνικά ως υπουργός Οικονομίας για να κατεβεί για πρόεδρος, μολονότι ο Hollande σχεδίαζε, παρά την βαθιά του αντιδημοφιλία, να προσπαθήσει την επανεκλογή του. Η ταχεία άνοδος του Macron ανάγκασε τελικά τον Hollande να ανακοινώσει ότι τελικά δεν θα κατέβαινε στις εκλογές. Μετά από μια τέτοια προδοσία, θα μπορούσε η νέμεση να μείνει πολύ πίσω;
Φυσικά, είναι υπερβολή να κατηγορήσουμε τον Macron ότι «σκότωσε» τον Hollande, του οποίου η προεδρία ήταν ήδη νεκρή όταν ο προστατευόμενος έκανε την κίνησή του. Ο Macron δεν ήταν τόσο ο Οιδίποδας -έστω κι αν παντρεύτηκε μια γυναίκα αρκετά ηλικιωμένη που θα μπορούσε να είναι η μητέρα του- όσο ένας παίκτης υψηλού πονταρίσματος, έτοιμος να στοιχηματίσει το αγρόκτημά του με δυο ζαριές. Και η τύχη του χαμογέλασε. Οι Σοσιαλιστές όρισαν έναν υποψήφιο από την αριστερή πτέρυγα του κόμματος, τον Benoît Hamon , και οι Ρεπουμπλικάνοι υποψήφιοι στα δεξιά τους, τον François Fillon, αφήνοντας μια κενή τρύπα στο κέντρο για να την καλύψει ο Macron. Ένας δυνητικός κεντρώος αντίπαλος αποσύρθηκε και έδωσε την υποστήριξή του στον Macron, και μετά ο Fillon παγιδεύτηκε από ένα σκάνδαλο. Μια άνοδος της τελευταίας στιγμής στην ακροαριστερά δεν άρκεσε, αφήνοντας μόνο τον Macron να αντιμετωπίσει την Marine Le Pen, της οποίας το ακροδεξιό Εθνικό Μέτωπο παρέμεινε, παρά τις επίπονες προσπάθειες να θάψει τους δαίμονές του, πέρα από τα όρια της αξιοπρέπειας για τα δύο τρίτα των Γάλλων ψηφοφόρων.
Σαν να μην ήταν αυτό αρκετό, ο Macron στην συνέχεια ανέλαβε την πρωτοβουλία δημιουργώντας ένα πολιτικό κόμμα από το πουθενά, το οποίο ονόμασε La République en Marche. Το ψηφοδέλτιο του κόμματος, το οποίο περιλάμβανε πολλούς υποψηφίους που δεν είχαν ασκήσει ποτέ πολιτικό αξίωμα, κέρδισε την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών στην Εθνοσυνέλευση. Μέσα σε λιγότερο από έναν χρόνο, ένας 39χρονος που δεν είχε ποτέ εκλεγμένο αξίωμα είχε μετατρέψει τα αδύναμα χαρτιά του σε ένα φλος ρουαγιάλ [στμ: βασιλικό φλος, όρος του πόκερ].
Και «βασιλικό» ήταν πράγματι ο όρος για τον νέο πρόεδρο. Όντας ασυνήθιστα αντανακλαστικός άνθρωπος για πολιτικό, ο ίδιος ο Macron πρότεινε την θεωρία ότι οι Γάλλοι προτιμούν να κυβερνούνται από έναν μονάρχη -αν και εκλεγμένο- διότι η δημοκρατία χωρίς ισχυρή εκτελεστική εξουσία ήταν «ατελής». Οι προηγούμενες τρεις διοικήσεις παρέπαιαν, πίστευε [ο Μακρόν], λόγω της έλλειψης επαρκούς «καθετοποίησης»: Αντί για ισχυρή διακυβέρνηση από πάνω προς τα κάτω , οι πρόεδροι εκείνοι είχαν λυγίσει στην πίεση, υποχώρησαν απέναντι στην αντιπαράθεση από ισχυρά συμφέροντα και από τους πολίτες στους δρόμους, και επέτρεψαν την αναίρεση ή την κατάργηση των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων. Αντίθετα, ο ίδιος δεν θα υποχωρούσε ποτέ. Μπέρδεψε το τεράστιο περιθώριο νίκης του ως σαν να ήταν μια εντολή, η οποία ασφαλώς δεν ήταν. Η πλειοψηφία όσων ψήφισαν υπέρ αυτού απορρίπτουν την Le Pen αντί να αγκαλιάζουν τον Macron. Το ήξερε αυτό, αλλά επέλεξε να το αγνοήσει, με την θεωρία ότι η εμφάνιση της ακλόνητης αυτοπεποίθησης θα μπορούσε να αντισταθμίσει την έλλειψη ενεργού υποστήριξης.
Τον Ιούνιο του 2017, στην έξαψη της πλήρους νίκης, αυτό δεν ήταν μια ανόητη θεωρία. Ο de Gaulle ήταν ο ήρωας του Macron και ο de Gaulle είχε δείξει ξανά και ξανά τη δύναμη της απόλυτης αυτοπεποίθησης για να φοβίσει αντιπάλους αβέβαιους για την δύναμή τους. Ο Macron συνέχισε να μπλοφάρει και, αξιοσημείωτα, συνέχισε να κερδίζει -για λίγο. Προώθησε εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις στους εργασιακούς και φορολογικούς κώδικες χωρίς να προκαλέσει σημαντική αντίδραση, αντιμετώπισε επίμονα προβλήματα του γαλλικού εκπαιδευτικού συστήματος, συμπεριλαμβανομένου του μεγάλου μεγέθους των τάξεων στα δημοτικά σχολεία και του υψηλού ποσοστού εγκατάλειψης μετά το δεύτερο έτος του πανεπιστημίου, και απηύθυνε μια τολμηρή έκκληση για μεταρρύθμιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Λίγοι παρατήρησαν την αντιπολίτευση που είχε αρχίσει να σιγοκαίει σε μικρές πόλεις μακριά από το Παρίσι, όπου οι δήμαρχοι διαμαρτυρήθηκαν ότι οι περικοπές του προϋπολογισμού από τον Macron κατέστησαν αδύνατη την δουλειά τους, και πολύ πριν η αύξηση του φόρου επί των καυσίμων πυροδοτήσει τις διαμαρτυρίες των Gilets Jaunes, οι οδηγοί πήραν τ’ άρματα για μια μείωση του ορίου ταχύτητας.
Ο αδυσώπητος ρεφορμισμός του Macron έμοιαζε προφανώς σε αντίθεση με τον λαϊκιστικό εθνικισμό που εφορμούσε στην ήπειρο. Ο Γάλλος πρόεδρος υποστήριξε ένα φιλοευρωπαϊκό, υπέρ της παγκοσμιοποίησης πρόγραμμα μετασχηματισμού που θα αποκαθιστούσε την ανάπτυξη ενώ «ταυτόχρονα» (μια φράση που επαναλάμβανε τόσο συχνά ο Macron που έγινε αντικείμενο κοροϊδίας) θα έφερνε δουλειές και ως εκ τούτου ελπίδα γα τους χαμένους και τους ξεχασμένους. Αλλά ο Macron ήταν στην πραγματικότητα ένας άκαμπτος ελιτιστής. Ενώ οι λαϊκιστές εκθείαζαν τον απλό λαό και απέρριπταν την ελίτ, ο Macron επαίνεσε τον μεταρρυθμιστικό ζήλο της ελίτ και από καιρό σε καιρό άφηνε να ξεφεύγουν οι αμφιβολίες του για τις αρετές του λαού. Αν οι εργαζόμενοι σε ένα εργοστάσιο κρεατοπαραγωγής προορισμένο να κλείσει δεν μπορούσαν να βρουν νέες θέσεις εργασίας, ήταν επειδή ήταν «αναλφάβητοι» ή «τεμπέληδες» . Οι θέσεις εργασίας περίμεναν, επέμενε, για όσους είχαν την σύνεση να «διασχίσουν δρόμο» .
Η κοινωνία, σύμφωνα με τον Macron, ήταν σαν μια ομάδα ορειβατών. Οι πιο εντυπωσιακοί έβρισκαν το δρόμο τους στην κορυφή στην αρχή του [ορειβατικού] σχοινιού , τραβώντας τους υπόλοιπους πίσω τους. Με αυτή τη μεταφορά, δικαιολόγησε την απόφασή του να καταργήσει τον φόρο περιουσίας, μια κίνηση που ο αρχηγός της αντιπολίτευσης François Ruffin κάλεσε «το προπατορικό αμάρτημα» του Macronισμού. Ο πρόεδρος φαινόταν να ακούει μόνο τους ανθρώπους που μοιράζονταν το ελίτ εκπαιδευτικό του υπόβαθρο και δεν εκτιμούσε την αντιπαραβολή ατόμων «που είναι επιτυχημένα» με εκείνους που «δεν είναι τίποτα».
Αυτές οι συμπεριφορές του, του κόστισαν ακριβά με τους απλούς ανθρώπους, οι οποίοι διαφορετικά θα ήταν πιο διατεθειμένοι να συγχωρήσουν την αποτυχία του να επενδύσει στα παρακμάζοντα προάστια που φιλοξενούν τις «ορατές μειονότητες» της Γαλλίας ή να επιτρέψει την διέλευση στο Aquarius, ένα πλοίο που διέσωσε τους μετανάστες που βούλιαξαν στη Μεσόγειο . Ενώ η υποστήριξη για τον Macron ψυχράνθηκε μεταξύ της νεαρής, κινούμενης προς τα πάνω αστικής βάσης του, ο θυμός κόχλαζε στις επαρχίες, ιδίως μεταξύ εκείνων που δυσκολεύονταν όλο και περισσότερο να τα βγάλουν πέρα καθώς οι μισθοί έμειναν στάσιμοι, οι τιμές αυξήθηκαν και οι κυβερνητικές μεταρρυθμίσεις ελαφρύνουν το φορολογικό βάρος στο κορυφαίο 1% [του πληθυσμού] ενώ αύξησαν την επιβάρυνση στο κατώτατο 20%. Η κατάργηση του φόρου περιουσίας από τον Macron του προσέδωσε γρήγορα τον χαρακτηρισμό «πρόεδρος των πλουσίων», παρόλο που το συνολικό αποτέλεσμα της συνολικής φορολογικής του δέσμης, σύμφωνα με το Institut des Politiques Publiques, ήταν να αναδιανεμηθεί το εισόδημα από το κορυφαίο 20% στο μεσαίο 50%. Τα μέτρα περικοπής του προϋπολογισμού -συμπεριλαμβανομένου του κλεισίματος σχολείων, νοσοκομείων και δικαστηρίων στις αγροτικές περιοχές, καθώς και οι περικοπές υπηρεσιών σε σιδηροδρομικές γραμμές στην ύπαιθρο- προξένησαν ταλαιπωρίες σε άτομα που ζουν σε λιγότερο πυκνοκατοικημένες περιοχές.
Τότε ήρθε η εξέγερση των Gilets Jaunes. Με τον τέταρτο γύρο διαδηλώσεων που είχαν προγραμματιστεί να συγκλίνουν στο Παρίσι στις 8 Δεκεμβρίου, η κυβέρνηση φοβήθηκε ότι οι διαδηλωτές θα μπορούσαν να πορευθούν στο παλάτι του Élysée. Κάποιοι μάλιστα απείλησαν να εισέλθουν. Σε πανικό, η κυβέρνηση ανακάλεσε την αύξηση του φόρου καυσίμων που προκάλεσε τις αρχικές διαμαρτυρίες.
Οι διαδηλωτές δεν κατευνάστηκαν, αλλά πολλές τοπικές ομάδες των Gilets Jaunes προέτρεψαν τους οπαδούς τους να παραμείνουν μακριά από την πρωτεύουσα για να αποφύγουν μια αιματηρή αντιπαράθεση. Η κυβέρνηση έστειλε μια βαριά αστυνομική δύναμη, η οποία ήταν σχετικά επιτυχημένη στην συγκράτηση των διαμαρτυριών στην πρωτεύουσα. Ωστόσο, η βία ξέσπασε αλλού, ειδικά στο Μπορντό και στην Τουλούζη. Και η υποστήριξη για το κίνημα Gilet Jaunes παραμένει υψηλή: Κανείς δεν μπορεί να πει πόσοι άνθρωποι συμμετέχουν ενεργά, αλλά οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι σχεδόν το 70% του πληθυσμού εγκρίνει τις προσπάθειές τους.
ΑΠΟΤΟΜΟ ΞΥΠΝΗΜΑ
Κατά μια έννοια, ο Macron είναι το θύμα της δικής του επιτυχίας. Στο κύμα του ενθουσιασμού για ένα καθαρό σάρωμα των παλαιών πολιτικών κομμάτων που ακολούθησαν τη νίκη του πέρυσι, ήταν σε θέση να γεμίσει την Εθνική Συνέλευση με διαλεγμένους υποστηρικτές, πολλοί χωρίς πολιτική εμπειρία. Αυτό άφησε το πεδίο καθαρό για τον πρόεδρο και τους υπολοχαγούς του να διαμορφώνουν πολιτική χωρίς να συμβουλευτούν την βάση του κόμματος ή τους βουλευτές του. Το République en Marche απέτυχε να θέσει το είδος των τοπικών ριζών που θα μπορούσαν να επιτρέψουν τα λόγια του αυξανόμενου θυμού στην βάση να φιλτραριστούν μέχρι την κορυφή. Εκείνοι στην κορυφή αφέθηκαν ελεύθεροι να πείσουν τον εαυτό τους ότι επειδή βρήκαν την λογική των μεταρρυθμίσεών τους πειστική, κανείς δεν θα μπορούσε να μην συμφωνήσει. «Ποιος δεν θα ήθελε καθαρότερο αέρα;» νόμιζαν. Ως εκ τούτου, «Ποιος δεν θα ήταν πρόθυμος να δεχθεί υψηλότερο φόρο στα ορυκτά καύσιμα;». Η αφύπνισή τους ήταν απότομη.
Μπορεί ο Macron να επιζήσει αυτής της εξέγερσης; Η απόφαση να ανακληθεί ο φόρος καυσίμων δεν άγγιξε τις διαμαρτυρίες. Ένα μεγάλο τμήμα του γαλλικού πληθυσμού, κουρασμένο από το να αγνοείται, εξακολουθεί να περιμένει μια ένδειξη ότι τα παράπονά του έχουν ακουστεί από τον πρόεδρο. Την Δευτέρα το βράδυ, στις 10 Δεκεμβρίου, ο πρόεδρος απευθύνθηκε στο έθνος. Ήταν μια άκρως σύντομη ομιλία, λιγότερο από 15 λεπτά της ώρας. Μιλώντας με μελαγχολικούς τόνους, είπε ότι είχε ακούσει τον θυμό και καταλάβαινε τους λόγους γι’ αυτόν και ζήτησε συγγνώμη επειδή χρησιμοποίησε λέξεις που είχαν πλήξει τα αισθήματα τόσων πολλών. Ανακοίνωσε επίσης αύξηση του κατώτατου μισθού, που πρέπει να καταβάλλεται από την κυβέρνηση και όχι από τους εργοδότες. Ανακάλεσε έναν φόρο που είχε ιδιαίτερα εξοργίσει τους συνταξιούχους. Υποσχέθηκε να συνεργαστεί στενότερα με τους πολλούς δημάρχους της χώρας, οι οποίοι ήταν ιδιαίτερα απογοητευμένοι με τις περικοπές στον προϋπολογισμό τους. Ωστόσο, αρνήθηκε να αποκαταστήσει τον φόρο περιουσίας, ο οποίος έγινε γι’ αυτόν σύμβολο της αποφασιστικότητάς του, όπως ήταν για τους διαδηλωτές ένα σύμβολο της μεροληψίας του προς όφελος των εύπορων.
Οι παραχωρήσεις είναι σημαντικές, αλλά οι διαδηλωτές είναι απογοητευμένοι που δεν ικανοποιήθηκαν όλες οι απαιτήσεις τους. Αν όμως οι Gilets Jaunes δεν μπορέσουν να οργανωθούν αποτελεσματικότερα, το κίνημα ίσως να υποχωρήσει. Ή θα μπορούσε να σιγοκαίει για λίγο και να ξεσπάσει και πάλι αργότερα. Εν τω μεταξύ, ο Μακρόν θα αντιμετωπίσει τον πρώτο του εκλογικό έλεγχο τον Μάιο, όταν οι εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα δώσουν στους ψηφοφόρους την πρώτη ευκαιρία από την εκλογή του να εκφράσουν την δυσαρέσκειά τους στις κάλπες. Όποια και αν είναι η έκβαση, το άστρο του Macron έχει εξασθενήσει και οι ελπίδες για ευρωπαϊκή ανανέωση που ακολούθησαν την εκλογή του έχουν διαλυθεί. Αυτό είναι άσχημα νέα όχι μόνο για την Γαλλία αλλά και για τον κόσμο.
Ο ARTHUR GOLDHAMMER είναι συμπρόεδρος του Contemporary Europe Study Group και Visiting Scholars Seminar στο Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών του Χάρβαρντ.
foreignaffairs