Αριστοτέλης: Το Παράδοξο του Χρόνου
Το Αριστοτελικό Παράδοξο του Χρόνου: Ύπαρξη, Κίνηση και το Αινιγματικό «Νυν»
Στο βιβλίο Δ’ των Φυσικών του, ο Αριστοτέλης δεν επιχειρεί απλώς να ορίσει τον χρόνο, αλλά να αντιμετωπίσει ένα πολύ βαθύτερο και πιο θεμελιώδες ερώτημα: υπάρχει καν ο χρόνος; Αυτή η διερεύνηση, γνωστή ως το «Παράδοξο του Χρόνου», αποτελεί ένα από τα πιο συναρπαστικά σημεία της αριστοτελικής σκέψης, καθώς συνδέει τη μεταφυσική, την οντολογία και τη φυσική φιλοσοφία σε μια προσπάθεια να θεμελιώσει την ύπαρξη του χρόνου μέσα στον πραγματικό, υλικό κόσμο.
Η Απορία (Το Παράδοξο): Γιατί ο Χρόνος είναι σαν να μην υπάρχει
Ο Αριστοτέλης ξεκινά την ανάλυσή του εκθέτοντας μια σειρά από πανίσχυρα επιχειρήματα που συνηγορούν υπέρ της ανυπαρξίας του χρόνου. Αυτά τα επιχειρήματα εστιάζουν στα «μέρη» από τα οποία θα έπρεπε λογικά να έχει ο χρόνος.
1. Η Ανυπαρξία των Μερών του Χρόνου: Παρελθόν και Μέλλον
Ο χρόνος, αν υπάρχει, θα πρέπει να είναι ένας και συνεχής. Ωστόσο, μάλλον έχει δύο διακριτά μέρη: το παρελθόν και το μέλλον. Εδώ ακριβώς είναι το πρόβλημα:
- Το παρελθόν (το παρεληλυθός): Έχει υπάρξει, αλλά δεν υπάρχει πια. Η ύπαρξή του έχει εκλείψει.
- Το μέλλον (το μέλλον): Είναι να υπάρξει, αλλά δεν υπάρχει ακόμη. Η ύπαρξή του δεν έχει αρχίσει.
Πώς είναι λοιπόν δυνατόν ο χρόνος —ως ένα όλον— να υπάρχει, εάν τα μέρη από τα οποία υπάρχει είναι ανύπαρκτα. Ένα πράγμα που έχει σύνθεση από μη-όντα δεν μπορεί, κατά λογική αναγκαιότητα, να είναι ον. Ο Αριστοτέλης θέτει το ερώτημα ρητορικά για το παράδοξο του χρόνου. Πώς μπορεί κάτι που δεν είναι καν «σύνθεση» να μετέχει στην ύπαρξη;
2. Το Αίνιγμα του «Νυν» (Το Τώρα)
Αν το παρελθόν και το μέλλον δεν υπάρχουν, ίσως ο χρόνος να δομείται από το μόνο σημείο που φαίνεται να έχει κάποια πραγματικότητα: το «νυν», δηλαδή το παρόν ή το «τώρα». Όμως και εδώ, η ανάλυση οδηγεί σε αδιέξοδα.
- Είναι το «νυν» μέρος του χρόνου; Αν το «νυν» είναι μέρος του χρόνου, τότε θα πρέπει να έχει κάποια διάρκεια, όσο μικρή κι αν είναι. Αν όμως έχει διάρκεια, τότε θα έχει αρχή, μέση και τέλος. Αυτό σημαίνει ότι το ίδιο το «νυν» θα χωρίζεται σε ένα προηγούμενο και ένα επόμενο τμήμα, οδηγώντας μας σε έναν άπειρο κατακερματισμό και αναιρώντας την ιδιότητά του ως ένα αδιαίρετο «τώρα».
- Το «νυν» ως αδιαίρετο όριο: Ο Αριστοτέλης καταλήγει ότι το «νυν» δεν μπορεί να είναι μέρος του χρόνου, όπως μια στιγμή δεν είναι μέρος μιας ώρας. Αντίθετα, λειτουργεί ως πέρας (όριο)· είναι το αδιαίρετο σημείο που χωρίζει το παρελθόν από το μέλλον. Όμως, πώς μπορεί ο χρόνος, που είναι μια συνεχής διάρκεια, να συντίθεται από αδιαίρετα όρια που δεν έχουν καμία διάρκεια. Όπως μια γραμμή δεν αποτελείται από σημεία (τα σημεία είναι απλώς τα όριά της), έτσι και ο χρόνος δεν μπορεί να αποτελείται από «νυν».
Το «νυν» είναι ταυτόχρονα αυτό που συνδέει τον χρόνο (καθώς το τέλος του παρελθόντος είναι η αρχή του μέλλοντος) και αυτό που τον διαιρεί. Αυτή η διττή και αντιφατική φύση του το καθιστά ακατάλληλο για να θεωρηθεί το δομικό στοιχείο του χρόνου.
Η Αριστοτελική Λύση: Η Σχέση του Χρόνου με τα Υλομορφικά Πράγματα
Αφού απέδειξε ότι ο χρόνος δεν μπορεί να υπάρξει ως μια ανεξάρτητη οντότητα, ο Αριστοτέλης στρέφεται για να βρει τη λύση του στο θεμέλιο της φυσικής του φιλοσοφίας: στα υλομορφικά πράγματα. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο πραγματικός κόσμος αποτελείται από επιμέρους αισθητές ουσίες. Καθεμία από τις οποίες είναι ένα σύνολο ύλης (το υλικό υπόστρωμα) και μορφής (η δομή, η λειτουργία, η ουσία της).
Αυτό που χαρακτηρίζει αυτά τα πράγματα είναι η κίνησις — μια λέξη που στα Ελληνικά περιλαμβάνει όχι μόνο τη μετατόπιση στον χώρο, αλλά κάθε είδους αλλαγή, αλλοίωση ή μεταβολή (π.χ., ένα πράσινο φύλλο που γίνεται κίτρινο, ένα παιδί που γίνεται ενήλικας).
Η απάντηση στο αίνιγμα είναι ακριβώς εδώ. Για τον Αριστοτέλη, το «Παράδοξο του Χρόνου» έχει λύση μέσα από μια θεμελιώδη ιδέα: ο χρόνος δεν υπάρχει από μόνος του. Η ύπαρξή του είναι παράγωγη και απόλυτα εξαρτημένη. Με αυτό το σκεπτικό, ο Αριστοτέλης δίνει τον περίφημο ορισμό του για το «Παράδοξο του Χρόνου» :
«Ο χρόνος είναι αριθμός κινήσεως κατά το πρότερον και το ύστερον»(«αριθμός κινήσεως κατά τό πρότερον καί ύστερον»)
Ας αναλύσουμε αυτόν τον ορισμό:
- «Κινήσεως»: Ο χρόνος δεν είναι η ίδια η κίνηση, αλλά κάτι που ανήκει στην κίνηση. Χωρίς κίνηση (μεταβολή σε ένα υλομορφικό πράγμα), δεν υπάρχει χρόνος. Αν τα πάντα στο σύμπαν ήταν σαν να είναι στον πάγο και αμετάβλητα, η έννοια του χρόνου θα έχανε κάθε νόημα. Ο χρόνος έχει έδρα, επομένως, στη θεμελιώδη οντολογία του Αριστοτέλη. Γιατί η κίνηση είναι η διαδικασία πραγμάτωσης των δυνατοτήτων που ενυπάρχουν στις φυσικές ουσίες.
- «Κατά το πρότερον και το ύστερον»: Η κίνηση έχει μια εγγενή συνέχεια και τάξη. Υπάρχει πάντα ένα «πριν» και ένα «μετά». Όταν ένα σώμα πάει από το σημείο Α στο σημείο Γ, περνάει αναγκαστικά από ένα ενδιάμεσο σημείο Β. Το Α είναι πρότερον του Β, και το Β είναι ύστερον του Α. Αυτή η διάταξη είναι το υπόστρωμα του χρόνου.
- «Αριθμός»: Εδώ είναι η πιο λεπτή πτυχή. «Αριθμός» για τον Αριστοτέλη δεν σημαίνει απλώς ένας αφηρημένος αριθμός, αλλά «αυτό που αριθμείται» ή «το αριθμήσιμο στοιχείο» της κίνησης. Όταν η συνείδηση (η ψυχή, κατά τον Αριστοτέλη) αντιλαμβάνεται μια κίνηση. Διακρίνει μέσα σε αυτήν τα διαδοχικά «πριν» και «μετά» και τα αριθμεί. Μετράει, δηλαδή, τις φάσεις της μεταβολής.
Ο χρόνος, λοιπόν, είναι η μέτρηση της κίνησης.
Η Επίλυση του Παραδόξου
Με αυτόν τον ορισμό, ο Αριστοτέλης επιλύει το Παράδοξο του Χρόνου:
- Το Παρελθόν και το Μέλλον: Το παρελθόν και το μέλλον δεν είναι μέρη του χρόνου που πρέπει να υπάρχουν αυτόνομα. Είναι όροι που περιγράφουν τη μετρημένη κίνηση. Το «παρελθόν» αντιστοιχεί στο τμήμα της κίνησης που έχει ήδη υπάρξει. Και το «μέλλον» σε εκείνο που δεν έχει υπάρξει ακόμη. Η ύπαρξή τους είναι σχετική με τη συνεχή διαδικασία της κίνησης και της αρίθμησής της από μια ψυχή.
- Το «Νυν»: Το «νυν» παύει να είναι ένα αινιγματικό «άτομο» χρόνου. Αντιθέτως, είναι το αδιαίρετο, στιγμιαίο ορόσημο που χρησιμοποιεί η ψυχή για να οριοθετήσει το «πριν» και το «μετά» μέσα στη συνεχή ροή της κίνησης. Είναι το σημείο αναφοράς για την αρίθμηση. Όπως ο γεωμέτρης χρησιμοποιεί ένα σημείο για να ορίσει ένα ευθύγραμμο τμήμα, έτσι και η ψυχή χρησιμοποιεί το «νυν» για να μετρήσει μια «ποσότητα» κίνησης. Το «νυν» υπάρχει, αλλά όχι ως μέρος του χρόνου· υπάρχει ως το όριο που καθιστά τον χρόνο αριθμήσιμο.
Συμπέρασμα: Η Θεμελίωση του Χρόνου στην Πραγματικότητα
Συνοψίζοντας, ο Αριστοτέλης δεν εννοεί το παρελθόν, το μέλλον ή το «νυν» ως αυτόνομα, υπαρκτά μέρη του χρόνου. Αντίθετα, προτείνει έναν ριζικά διαφορετικό τρόπο κατανόησης:
- Η ύπαρξη του χρόνου δεν είναι απόλυτη, αλλά σχεσιακή. Ο χρόνος υπάρχει ως μια ιδιότητα της κίνησης, η οποία με τη σειρά της είναι μια διαδικασία που συμβαίνει στα υλομορφικά όντα.
- Ο χρόνος εδράζεται στην αριστοτελική οντολογία επειδή συνδέεται άρρηκτα με τις θεμελιώδεις διαδικασίες (κινήσεις) των πραγματικών ουσιών του κόσμου.
- Η αντίληψη του χρόνου απαιτεί μια συνείδηση (ψυχή), ικανή να αριθμεί, δηλαδή να μετρά τη διαδοχή στην κίνηση. Χωρίς έναν παρατηρητή που μετρά, θα υπήρχε μεν η κίνηση (το υπόστρωμα του χρόνου), αλλά όχι ο χρόνος ως μετρημένο μέγεθος.
Έτσι, το ζήτημα που συνοψίζει η φράση «Αριστοτέλης: Το Παράδοξο του Χρόνου», βρίσκει τη λύση του. Ο χρόνος υπάρχει, όχι ως ένα μυστηριώδες ποτάμι που ρέει από το ανύπαρκτο μέλλον στο ανύπαρκτο παρελθόν. Αλλά ως η ίδια η μετρήσιμη τάξη του κόσμου που αλλάζει και μεταβάλλεται διαρκώς γύρω μας.
https://arxaiaellinika.gr/archives/aristotelis-to-paradoxo-xronou