Γιατί τα Αρχαία Ελληνικά ;
Του Σαράντου Ι. Καργάκου*
Πριν απο δύο εβδομάδες , η υπουργός Παιδείας της Γαλλίας, Νατζά Βαλώ-Μπελκασέμ, στο πλαίσιο της εφαρμογής της εκπαιδευτικής μετταρρυθμίσεως που δίνει μεγαλύτερη αυτονομία στα σχολεία δήλωσε πανηγυρικά ότι το 92% των γυμνασίων επέλεξαν την διδασκαλία των << αρχαίων γλωσσών>> ( αρχαία ελληνικά και λατινικά). Στην χώρα μας , ο υπουργός Παιδείας, Νίκος Φίλης, περιθωριοποιεί την διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στα γυμνάσια: Από 5 ώρες εβδομαδιαίως, θα διδάσκονται πλέον 4, ενώ οι μαθητές δεν θα εξετάζονται γραπτώς στο μάθημα αυτό. Ο ιστορικός και αρθογράφος της << Εστίας >> Σαράντος Καργάκος κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για την κλασσική παιδεία :
Το ερώτημα επιδέχεται δύο ειδών εννοιολογήσεις – ερμηνείες, με τις ανάλογες φυσικά απαντήσεις, είτε σε θεωρητικό είτε σε πρακτικό επίπεδο. Η πρώτη δόθηκε αμέσως μετά την μεταπολίτευση υπό την ακόλουθη έννοια : Γιατί πρέπει να διδάσκονται τα Αρχαία Ελληνικά και μάλιστα στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο και μάλιστα σε τόση έκταση και με τόση έμφαση; Την πρακτική <<απάντηση >> έδωσε η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Γ. Ράλλη, όταν εξοβελίστηκαν τ΄Αρχαία Ελληνικά απο το Γυμνάσιο ( στη θέση τους μπήκαν βαρβαρομπαρόκ μεταφράσεις – κατά το πλείστον ) και μαζί με αυτά εξωπετάχτηκε όλη η λογία γλωσσική μας παράδοση. <<Βάλαμε ταφόπλακα στην Καθαρεύουσα >> διακήρυξε απο του βήματος της Βουλής ο τότε υπεύθυνος για την παιδεία υπουργός , χωρίς να συνειδητοποιεί ότι έτσι έβαζε ταφόπλακα σ΄ενα αξιοσέβαστο κεφάλαιο της πνευματικής μας παραδόσεως. Και δεν εννοώ μόνον τους κορυφαίους της λογοτεχνίας μας, έναν Παπαδιαμάντη, Βιζυηνό, Κάλβο, Ροΐδη αλλά ότι είχε παραχθεί μέχρι τότε στον τομέα της επιστήμης, της δημοσιογραφίας και της πολιτικής. Ποιo παιδί σήμερα μπορεί να διαβάσει έναν Κων. Παπαρρηγόπουλο, έναν Παύλο Καρολίδη, έναν Ιωάννη και Νικόλαο Χατζιδάκι ( αυτοί ήσαν μαθηματικοί ) και απο τους πολιτικούς έναν Χαρ. Τρικούπη, έναν Ελ. Βενιζέλο, ακόμη και τον Κων/νο Καραμανλή; Επί 40 χρόνια η γλώσσα, σαν τον Χριστό, << κρεμάται επί ξύλου>>. Όλες οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, που κατέληξαν σε απορρυθμίσεις, ήταν ένα ακόμη καρφί στο πολυβασανισμένο σώμα της. Η Ελληνική γλώσσα πεθαίνει στο στόμα των παιδιών μας. Αλλά συνάμα πεθαίνουν και άλλα πράγματα που δίνουν αξία στη ζωή. Διότι η γλώσσα δεν είναι φορέας κάποιων μηνυμάτων ή νοημάτων. Είναι και φορέας αξιών. Πεθαίνοντας η γλώσσα, πεθαίνουν και οι αξίες που εκφράζει. Ο ΕΥ. ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ, ο εμπνευστής των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων, λίγο πριν πεθάνει είχε εξομολογηθεί σε πολλούς ( επίσης και στον γράφοντα ) το εξής : <<Κόψαμε το κλαδί πάνω στο οποίο ;καθόμαστε>> ! Όντως, τα Αρχαία Ελληνικά ήταν το κλαδί πάνω στο οποίο στηριζόταν επί πολλούς αιώνες – ακόμη και στην Τουρκοκρατία – όλη η γλωσσική μας παράδοση και η εθνική μας ιδιοπροσωπία. Πέρα απο το ότι ήσαν μια ακένωτη δεξαμενή σοφίας. Οπότε ερχόμαστε στη δεύτερη νοηματοδότηση του ερωτήματος : Γιατί πρέπει να διδάσκονται τα Αρχαία Ελληνικά;
Όταν έθεσα σε κυκλοφορία τα βιβλία μου << Αλαλία, ήτοι το σύγχρονο γλωσσικό μας πανόραμα>> ( Gutenberg 1986 ) και << Αλεξία >>, γλωσσικό δράμα με πολλές πράξεις >> ( 1991 ), με τα οποία τάραξα τον εφησυχασμό και την μακαριότητα των κάθε λογής << Χαλασοχώρηδων >> της Ελληνικής, είχα χρησιμοποιήσει συχνά την περίφημη φράση του Λένιν << Αν θέλεις να εξαφανίσεις ένα λαό, εξαφάνισε την γλώσσα του >>. Έκτοτε τη φράση αυτή χρησιμοποίησαν πολλοί χωρίς αναφορά στο όνομα μου. Και επειδή πολλοί << Χαλασοχώρηδες >> αντιποιούνταν ιδιότητα Αριστερού, παρέθετα μία φράση ενός βιογράφου του Μάρξ, του Μέρινγκ, ο οποίος στο βιβλίο του << Κάρλ Μάρξ : Η ιστορία της ζωής του>> ( Μόσχα 1957) γράφει το εξής καταπελτικά : << Ο Μάρξ παρέμενε πάντα προσηλώμενος στους Αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και ήταν έτοιμος να διώξει με το μαστίγιο απο το ναό του πολιτισμού κάθε άθλια ύπαρξη, που θα ΄θελε να στρέψει τους εργάτες ενάντια στην αρχαία κληρονομιά>>. Άρα, ο Μάρξ ήθελε τα Αρχαία ακόμη και για τους εργάτες. Και διερωτώμαι, τι θα έκανε σήμερα αν το φάσμα του επισκεπτόταν το αμαρτωλό υπουργείο πνευματικής ημιπληγίας;
Δεν αντιλέγω – και απο την προδικτατορική περίοδο είχα γράψει – ότι τα Αρχαία Ελληνικά έπεσαν θύματα των οριζοντίων και καθέτων αντικαταστάσεων. Μιάς φορμαλιστικής διδασκαλίας της γραμματικής και του συντακτικού. Δυστυχώς, λόγω του γλωσσικού φανατισμού, δεν είχε κατανοηθεί ότι αυτά τα δύο μαθήματα αποτελούν την γεωμετρία της σκέψης. Ειδικά το συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής – σωστά διδασκόμενο – διαμορφώνει ασυναισθήτως μια, ως πρός τη δομή, δημοκρατική σκέψη.
Και αυτό προσπαθήσαμε και πετύχαμε να το δείξουμε με το μικρό βιβλίο μας : << Η δημοκρατικότητα του αρχαίου ελληνικού λόγου μέσα απο τις συντακτικές του δομές >> ( Αθήνα 2003 ) . Το ζήτημα, λοιπόν, που έπρεπε να τεθεί μεταπολιτευτικά ήταν όχι αν χρειάζονται αλλά πως πρέπει να διδάσκονται, για να είναι επωφελέστερη και αποδοτικώτερη η διδασκαλία τους. Τότε υπήρχαν πολλοί φιλόλογοι που γνώριζαν γερά Αρχαία Ελληνικά και είχαν γράψει βιβλία πιο πρωτοποριακά, πιο πρωτότυπα, πιο ελκυστικά απο τα ξένα, έτσι που με την τεχνική των παιγνίων να μπορούν τα Αρχαία να διδάσκονται απο το Δημοτικό.
Στα πολυάριθμα άρθρα, τα οποία σε πολλούς με έκαναν μισητό, έγραφα πως αν φύγει απο τη ζωή η δική μου γενιά – και ήδη φεύγει- θα είναι αδύνατον να επαναφέρουμε στα σχολεία μας τα Αρχαία Ελληνικά. Και όμως πρέπει, όσο κι αν αυτό φαίνεται δύσκολο, όσο κι αν οι παρούσες συνθήκες φαινομενικά δεν είναι ευνοϊκές. Η συλλογιστική μου αρθρώνεται στα ακόλουθα σημεία :
1. Η επανεισαγωγή είναι αναγκαία πρωτίστως για λόγους εθνικούς . Όταν έθνη μεγαλύτερα και ισχυρότερα απο μας ( βλ. περίπτωση Γαλλίας) αγωνίζονται μανιωδώς να προστατεύσουν την γλωσσική τους κληρονομιά, είναι αδιανόητο εμείς, οι κληρονόμοι του μεγαλύτερου γλωσσικού θησαυρού, να τον στερούμε απο τα παιδιά μας εν ονόματι μιας δήθεν λαϊκής παιδείας, που όμως αποβαίνει αντιλαϊκή, όταν δεν προσφέρει στο μεγαλύτερο μέρος της μαθητιώσας νεολαίας την υψηλότερη έκφραση γλωσσικής παιδείας, δηλαδή τον αρχαίο λόγο και τις μετεξελίξεις του μέσω της εκκλησιαστικής και της λογίας.
2. Η επανεισαγωγή επιβάλλεται ακόμη και για λόγους εθνικού γοήτρου. Είναι αδιανόητο εμείς που θηλάσαμε τον αρχαίο λόγο με το μητρικό μας γάλα, που ο σημερινός μας λόγος – τουλάχιστον μέχρι πρό τινος – είναι μιά φυσική εξέλιξη του αρχαίου, να είμαστε ουραγοί στις κλασσικές σπουδές, στις μόνες σπουδές που θα μπορούσαμε με μικρό κόστος αλλά και με μεγάλο ζήλο, να είμαστε πρωτοπόροι. Και συνιστά έγκλημα, όταν ξένοι φιλόλογοι, Γάλλοι, Ισπανοί,Βέλγοι και λοιποί, προμαχούν υπέρ των Αρχαίων Ελληνικών, εμείς να προμαχούμε εναντίον τους!
3. Οι μεταφράσεις, που αντικατέστησαν την διδασκαλία απο το πρωτότυπο, χωρίς να υστερούν όλες σε αξία, δεν φθάνουν στο ύψος του πρωτοτύπου· παρέχουν μιαν αλλοιωμένη εικόνα του κλασσικού ύφους και επι πλέον είναι κάτι που σχετίζεται περισσότερο με την νεοελληνική πνευματική δημιουργία και συνεπώς μόνο μέσα στα πλαίσια της Ν.Ε. Γραμματείας έχουν τη θέση τους. Όταν λέμε Αρχαία, πρέπει να εννοούμε Αρχαία, δηλαδή διδασκαλία απο το πρωτότυπο, χωρίς βέβαια να παραβλέπονται οι δόκιμες μεταφράσεις. Ο αρχαίος λόγος δεν είναι μόνον περιεχόμενο, είναι και ύφος. Και από μια άποψη και το ύφος είναι ουσία. Όταν αποβληθεί το δέρμα, τότε και η σάρκα χάνει την πνοή ζωής.
4. Το να μεταφέρουμε όλο το βάρος της αρχαιομαθείας στην μετάφραση, δεν συνιστά λύση. Απεναντίας,κάνουμε λύση το πρόβλημα. Μπορεί σήμερα τα Ελληνόπουλα στα Γυμνάσια να διδάσκονται περισσότερα κείμενα, αλλ΄η διδασκαλία έχει πάρει τη μορφή << αναγνώσματος σε συνέχειες >>. Και το χειρότερο : Δεν μένει τίποτε στο μυαλό των παιδιών, ενώ παλαιότερα έμενε στη μνήμη τους ένας τεράστιος γλωσσικός θησαυρός. Αν όμως τα Αρχαία επανέλθουν με επαρκές ωράριο στο Γυμνάσιο –Λύκειο και μερικώς στο Δημοτικό, αλλά με νέα μέθοδο διδασκαλίας, με νέα, όμορφα κι έξυπνα βιβλία, με καλύτερα επιλεγμένα κείμενα, τούτο αρκεί να αποτρέψει την επάνοδο της << φυλλάδας >> ή << τυφλοσούρτη >> που δυστυχώς κυριαρχούσαν στο παρελθόν και μερικώς κυριαρχούν-παρά την βελτίωσή τους – και τώρα στο Λύκειο, με αποτέλεσμα πλείστοι μαθητές να προτιμούν να απομνημονεύσουν την << φυλλάδα>> παρά να γυμνάσουν το μυαλό και την ευαισθησία τους πάνω στο αρχαίο κείμενο.
5. Το ενισχυμένο ωράριο για τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών στο Γυμνάσιο επιβάλλεται και για καθαρά παιδευτικούς λόγους. Η ηλικία των 12-15 ετών είναι περισσότερο πρόσφορη για γλωσσική διδασκαλία. Τα παιδιά είναι περισσότερο απορροφητικά, απομνημονευτικά, περισσότερο δεκτικά. Συνεπώς, η μικρή ηλικία του γυμνασιόπαιδου όχι μόνον δεν αντενδείκνυται,αλλ΄απεναντίας ενδείκνυται για την διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας απο το πρωτότυπο,διότι η προσπέλαση σ΄αυτή συνεπάγεται την εκμάθηση, υπό την μορφή απομνημονεύσεως,πολλών τύπων,τους οποίους δύσκολα εκμανθάνει ο μαθητής του Λυκείου.
6. Στο επιχείρημα ότι τα Αρχαία Ελληνικά είναι δυσπροπέλαστα στο γυμνασιόπαιδο, γιατί εμπεριέχουν δυσκολίες,μπορούν ν΄αντιταχθούν τα εξής: Η εκμάθηση των ξένων γλωσσών, που αρχίζει τώρα από το νηπιαγωγείο,που αρχίζει τώρα από το νηπιαγωγείο,δεν εμπεριέχει δυσκολίες; Τα άλλα μαθήματα, π.χ. τα μαθηματικά,έχουν λιγώτερες δυσκολιες; Και στο κάτω-κάτω το σχολείο υπάρχει για να εθίζει το παιδί στην δυσκολία.
7. Αν τα Αρχαία Ελληνικά περιορισθούν μόνο στο Λύκειο, θα είναι μάταιος κόπος. Ταενδιαφέροντα των μαθητών,ήδη απο την Α΄ Λυκείου, συγκεκριμενοποιούνται στον επαγγελματικό τους προσανατολισμό. Ενδιαφέρονται περισσότερο για τα μαθήματα στα οποία θα εξετασθούν στις Πανελλήνιες Εξετάσεις.
8. Ακούγεται συχνά ότι τα Αρχαία Ελληνικά πρέπει να διδάσκονται σαν ξένη γλώσσα.
Αλλά τότε γιατί να μην διδάσκονται απο το νηπιαγωγείο,όπως η Αγγλική; Η άποψη αυτή δεν συνιστά βλακεία, συνιστά βλασφημία. Τα Αρχαία Ελληνικά δεν είναι ξένη γλώσσα, είναι δική μας γλώσσα. Αποτελούν τις γλωσσικές ρίζες μας. Και αν αποσπασθούμε από αυτές, τότε τα τωρινά γλωσσικά φυλλώματα, όπως συμβαίνει σήμερα, θα μαραθούν.
9. Το παιδί, διδασκόμενο την διαρκώς φθειρόμενη γλώσσα του σήμερα, μόνον τα κείμενα του σήμερα μπορεί να κατανοεί, και αυτά μετρίως. Οι παλαιότεροι θα θυμούνται την θλιβερή περίπτωση της << αρωγής >> και της << ευδοκίμησης>>. Αυτό μας παραπέμπει στο πολυσυζητημένο θέμα της γλωσσικής πενίας. Πέρα από τις μαρτυρίες πλήθους εκπαιδευτικών, δημοσιογράφων, πνευματικών ανθρώπων κ.α., την λεκτική πενία αποκαλύπτει το επίπεδο των υποψηφίων στις Γενικές Εξετάσεις.
10. Υποστηρίζεται- υποθέτω καλοπροαίρετα- απο πολλούς ότι η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών είναι χάσιμο χρόνου, σε μια εποχή όπου έχει διακηρυχθεί ότι ο χρόνος είναι χρήμα.
Κι εγώ αφελώς ερωτώ: Αν βλέπουμε τα πράγματα με κριτήρια καθαρώς οικονομιστικά, τότε- αφού εξοβελίσαμε τα Αρχαία Ελληνικά- γιατί << μπατάραμε >> οικονομικά; Τότε που διδάσκονταν επαρκώς τα Αρχαία Ελληνικά –παρ΄οτι τα χρόνια ήσαν δύσκολα – δεν είχαμε υποστεί τέτοιο ρεζιλίκι. Τα Αρχαία καλλιεργούν τη συνθετική σκέψη που είναι περισσότερο παραγωγική, ως περισσότερο διανοητική, από τη σκέψη ενός μονόπλευρα καταρτισμένου τεχνοκράτη.
11. Πέρα απ΄ολα αυτά, η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία δεν αποτελεί εμπόδιο στην κατάκτηση των νέων << γλωσσών >> της μικροηλεκτρονικής και της πληροφορικής. Απεναντίας έρχεται αρωγός, διότι όλα τα συστήματα αυτά απαιτούν πολλούς τρόπους σκέψης. Οι πιo εξελιγμένες γλώσσες έχουν περιορισμένους τρόπους σκέψης.
Η Αρχαία Ελληνική έχει άπειρους.
12. Δεν θα σταθώ στο αφελές επιχείρημα ότι Αρχαία Ελληνικά πρέπει να μαθαίνουν όσοι θα γίνουν φιλόλογοι, διότι με τη λογική αυτή θα έπρεπε να μαθαίνουν μουσική όσοι πρόκειται να γίνουν… μουσικοί ! Ούτε στο οίκτρο φαινόμενο της ξενομανίας, η οποία, λόγω των ξενικών επιγραφών, ονομασιών κ.λ.π., έχει κάνει το ελληνικό τοπίο να μοιάζει με τριτοκοσμικό τοπίο. Επ΄ αυτού, έχουμε γράψει στην << Εστία >> πολλά άρθρα.
Θα σταθώ στο δήθεν αριστερό σόφισμα: Τα Αρχαία Ελληνικά είναι έκφραση ταξικού προνομίου. Επ΄αυτού λίγες παρατηρήσεις : Οι Μάρξ και Ένγκελς και οι κορυφαίοι συνεχιστές τους ( Λένιν, Γκράμσι ) ήσαν άριστοι γνώστες των Αρχαίων Ελληνικών. Δεύτερον, οι κορυφαίοι Έλληνες φιλόλογοι προέρχονταν, κατά κανόνα, απο φτωχές οικογένειες. Τρίτον, στο επιχείρημα ότι τώρα στα ελληνικά σχολεία φοιτούν πάμπολα ξένα παιδιά και δεν μπορούν να μάθουν Αρχαία Ελληνικά απαντώ :
Τα Αρχαία Ελληνικά διδάσκονται στην πολυφυλετική πλέον Βρεταννία ήδη απο το Δημοτικό. Είναι μια γλώσσα υψηλής πνευματικής καλλιέργειας, που διαδίδεται τώρα και στην Κίνα.
Γιατί αυτόν τον πνευματικό θησαυρό να τον στερούμε απο τα παιδιά που φιλοξενούμε και που ενδεχομένως αύριο θα γίνουν Ελληνόπουλα; Αλλά κι αν πάνε σ΄αλλη γή, τα Αρχαία Ελληνικά θα είναι γι΄αυτά ένας πρόσθετος τίτλος τιμής. Τα Αρχαία Ελληνικά θα γίνουν έκφραση ταξικού προνομίου, αν εξοβελιστούν τελείως απο το σχολείο.
*Ιστορικός συγγραφέας.
Πηγή : Εφημερίδα Εστία Τετάρτη 14 Σεπτεμβρίου 2016