Το θέατρο και η πολιτική
Ο Σβάρτσεμπεργκ το 1977 έγραψε ένα σπουδαίο βιβλίο με τίτλο το «Κράτος Θέαμα» (L’État spectacle) σημειώνοντας ότι η γλώσσα της πολιτικής έχει σαφέστατα δεχθεί την επιρροή από τη γλώσσα του θεάτρου. Η πολιτική πλέον έχει ενταχθεί σε αυτό που αποκαλείται (personnalisation de pouvoir) «προσωποποίηση της εξουσίας» όπου η κίνηση, ο λόγος, οι συναισθηματικές διαμορφώσεις, σκηνοθετούνται στην έκφραση της θεατρικότητας. Η πολιτική άλλοτε ήταν ιδέες, η πολιτική σήμερα θα πει ο Σβάρτσεμπεργκ, είναι χαρακτήρες. Παλαιότερα, η εξουσία αποτελούσε μια αφαίρεση, έτσι ξεκίνησε η δημοκρατία. Από τη στιγμή που η δημοκρατία ολοκληρώνεται ως διαδικασία αντιπροσωπευτικού συστήματος τότε το Κοινοβούλιο μεταμορφώνεται σε θέατρο.
Αρκεί να δει κανείς την ελληνική πραγματικότητα και τους Έλληνες πολιτικούς για να επιβεβαιώσει τις απόψεις του Σβάρτσεμπεργκ. Η άρθρωση του ανθρώπινου σώματος των πολιτικών θυμίζει τους σταρ του κινηματογράφου. Tο βλέμμα τους διαθέτει μια σκηνοθετημένη ένταση, μια παρουσία προσανατολισμού και επίσης μια εκφραστικότητα επίπλαστη που έχει κάτι από τους χολιγουντιανούς σούπερ σταρ. Έτσι η κίνηση τους, ή καλύτερα η παρουσία τους, γίνεται ένα αποτέλεσμα σύνθεσης όπως θα έλεγε και ο Ντάριο Φο. Η αναπνοή τους λαμβάνει χροιά από την αναπνευστική τοποθέτηση των συναισθημάτων. Η τονικότητα δηλαδή το παιχνίδι των εντάσεων και των χαλαρώσεων, των συναισθηματικών διαμορφώσεων, όλα προσαρμόζονται σε σκηνοθετημένες οδηγίες. Ο Σβάρτσεμπεργκ αναφέρει ως παράδειγμα τον Ντε Γκολ, και την προσαρμογή της εικόνας του στα μοντέλα της ηθοποιίας. Κάποιες φορές βέβαια δεν χρειαζόταν ο πολιτικός να εντάσσεται σε φόρμες υποκριτικής γιατί ήταν ήδη ηθοποιός, π,χ Ρόναλντ Ρήγκαν, Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Ο κοινωνιολόγος Ρίτσαρντ Μέρελμαν το 1969 συνέδεσε το θέατρο με τη πολιτική ταυτίζοντας τα. Και ο θεατρικός συγγραφές Όλιβερ Μάγιερ και καθηγητής στο πανεπιστήμιο Νότιας Καλιφόρνιας καθώς επίσης και καλλιτεχνικός διευθυντής των Universal Studios πάει ακόμη ένα βήμα παρακάτω λέγοντας το 2016, ότι η εκπαίδευση του επαγγελματία του θεάτρου αναγκαστικά θα πρέπει να περνάει και από πολιτική εκπαίδευση και αυτό γιατί η πολιτική σήμερα αποτελεί την πιο τέλεια υποκριτική τέχνη την αξεπέραστη υποκριτική διαδικασία (δράση-αντίδραση-απεύθυνση-επικοινωνία).
Ποιος είναι ο Σβάρτσεμπεργκ
Ποιος όμως είναι ο Σβάρτσεμπεργκ. Ο Roger-Gérard Schwartzenberg, γεννημένος στις 17 Απριλίου 1943 στο Pau (Pyrénées-Atlantiques), είναι Γάλλος πολιτικός, ο οποίος ήταν πρόεδρος της Αριστερής Ριζοσπαστικής Κίνησης (MRG) και χρήστηκε από τα μέλη της Αριστερής Ριζοσπαστικής Κίνησης επίτιμος πρόεδρος της. Ήταν μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (1979-1983), μέλος της Εθνικής Συνέλευσης (1986-2007) καθώς επίσης υπήρξε και υπουργός Έρευνας (1983-1986 και 2000-2002). Είναι επίσης καθηγητής στο πανεπιστήμιο Παρισίων ΙΙ (Panthéon-Assas). Ο ακαδημαϊκός, Roger-Gérard Schwartzenberg κατέχει ένα διπλό ρεκόρ. Εξελέγη καθηγητής Δημοσίου Δικαίου σε ηλικία μόλις 25 ετών, το 1968. Ήταν ο νεότερος καθηγητής της Γαλλικής Σχολής, ο οποίος αρχικά εξελέγη στην Ορλεάνη. Σχεδόν ταυτόχρονα, – το δεύτερο ρεκόρ του – εξελέγη το 1969 και καθηγητής στη Νομική Σχολή του Παρισιού, (πανεπιστήμιο Paris II Panthéon-Assas). Παράλληλα, ήταν καθηγητής και στο πολιτικό ινστιτούτο του Παρισιού (Sciences po) από το 1972 έως το 1983. Υπήρξε δήμαρχος του δήμου Villeneuve-Saint-Georges (Val-de-Marne) από το 1989 έως το 1995, και επανεξελέγη από τους δημότες το 2001 έως το 2008. Στις 16 Ιανουαρίου 2008, δήλωσε ότι παραιτείται από μια νέα διεκδίκηση της δημοτικής αρχής.
Θεατρινισμός και πολιτικές προσωπικότητες
Ο θεατρινισμός ως θέαμα της εξουσίας διαθέτει μια μακρά πορεία. Ας θυμηθούμε τον Μάρκο Αυρήλιο ο οποίος προκαλούσε την θλίψη των ρωμαίων στρατιών όταν τον έβλεπαν μακιγιαρισμένο να επιθεωρεί τα στρατεύματα του. Το ίδιο συνέβαινε και με τον Κινέζο αυτοκράτορα Jianzi του κινεζικού κράτους Zhao. Αλλά μακιγιαρισμένοι ήταν και στην συνάντηση τους ο Χίτλερ και ο Βασιλιάς της Ιταλίας Βιτόριο Εμμανουέλε, το 1939 στη Ρώμη. Ο Χίτλερ είχε πουδράρει τα μαγουλά του με ροζ χρώμα για να φαίνεται ότι πλημμυρίζει από υγεία, και ο Βιτόριο Εμμανουέλε είχε χρησιμοποιήσει κραγιόν στα χείλη του. Μάλιστα το όλο αστείο σκηνικό συνοδευόταν από την απίστευτη αμηχανία μεταξύ των δύο, βλέποντας ο ένας τον άλλον μακιγιαρισμένο. Αυτή η αμηχανία κορυφώθηκε στην σύντομη και ανούσια συνομιλία που είχαν μεταξύ τους. Ο Βιτόριο Εμμανουέλε ρωτούσε τον Χίτλερ πόσα καρφιά έφεραν οι γερμανικές μπότες των στρατιών του, πράγμα που αγνοούσε ο Χίτλερ, και ο Χίτλερ σπάζοντας το πρωτόκολλο της συνάντησης τους, άφησε μόνο τον Βασιλιά της Ιταλίας αδιαφορώντας για την παρουσία του συνομιλώντας με άλλους πολιτειακούς παράγοντες της Ιταλίας. Ο Μουσολίνι κάποτε δεν έκρυψε τα γέλια του παρουσία του Χίτλερ, όταν σε μια συνάντηση μαζί του τον έβλεπε με την ιδιαίτερη ένδυσή του, με εκείνο το κίτρινο αδιάβροχο και το γκρίζο τσόχινο καπέλο, να μοιάζει όπως περιέγραφε αργότερα στους συνεργάτες του με υδραυλικό. Η εμφάνιση αποτελούσε για τους πολιτικούς το σημαίνον της προσωπικής παρουσίας και το σημαίνον της προσωπικής διαφοράς. Για παράδειγμα μεγάλα καπέλα φορούσαν οι πολιτικοί, Τσόρτσιλ, Νίξον, (ακόμη και κάποιοι νεοέλληνες του σύγχρονου πολιτικού βίου που υπέγραψαν την συμφωνία των Πρεσπών, φόρεσαν αντίστοιχα καπέλα με τον Τσόρτσιλ ) αντλούν όμως την καταγωγή τους στα καπέλα του Μέτερνιχ. Ο Μέτερνιχ θέλοντας να δείξει τη δύναμη του, είχε παραγγείλει ένα καπέλο ώστε να διαφοροποιείται – να το σημαίνον της προσωπικής του διαφοράς – από τους ομολόγους του στην Ευρώπη. Το καπέλο ήταν το φετίχ της δύναμης του.
Η ενοποιημένη αρχή του θεάματος
Η πολιτική εξουσία για να διατηρήσει το κύκλωμα: Αρχή (εξουσία) – κοινωνία – ζωή, ευφηύρε την ενοποιημένη πρακτική που καλείται θέαμα. Το θέαμα χρησιμοποιήθηκε ως η συντήρηση της συνείδησης των ενοποιημένων πρακτικών και μεταβολών της ζωής. Από τους ρωμαϊκούς χρόνους το θέαμα αναλαμβάνει να συντηρήσει τον «ψυχολογισμό» των μαζών σε μονοδιάστατη κατεύθυνση χειραγωγώντας τις επιθυμίες αλλά και τις φαντασιακές σχέσεις των θεσμών και των πολιτών, εκτονώνοντας έτσι τις όποιες αντιδράσεις προς την εξουσία. Οι μονομάχοι, ήταν το πολυεργαλείο της εκτόνωσης κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Στην λατινική φράση panem et circenses (άρτος και θεάματα) του Γιουβενάλη βρίσκεται η ενοποιημένη αρχή του πολιτικού θεάματος. Η διαφορά του θεάματος από το αρχαίο ελληνικό θέατρο έγκειται στο γεγονός ότι το αρχαίο ελληνικό θέατρο συνθέτει τις ακραίες οντολογικές δοκιμασίες και συνομιλεί με το σύσκιο μυστικό των Θεών. Απεναντίας το θέαμα επενδύει στην αντικατάσταση της «πραγματικής σχέσης» (rapport réel) από μια φανταστική σχέση (rapport imaginaire).Όλα στο εξής θα πρέπει να θυσιάζονται στο θέαμα και κατ’ επέκταση στον «κυρίαρχο ρόλο» (rôle dominant) της χειραγώγησης που εκείνο προτάσσει.
Οι θεσμοί ως λαϊκό θέαμα
Ακόμη και οι θεσμοί οι οποίοι αποτελούν το συμβολικό σύστημα της εξουσίας έγιναν λαϊκό θέαμα. Αρκεί να δει κανείς εκείνο που συνέβαινε στην Αγγλία. Το πολιτικό θέαμα στην Αγγλία δεν περιοριζόταν μόνο στις θεαματικές εκδηλώσεις του παλατιού, αλλά και στις δίκες που εξελίσσονταν σε λαϊκά θεάματα. Το μεγάλο πάθος των Άγγλων κατά την διάρκεια της ελισαβετιανής εποχής ήταν οι δίκες που πήραν την μορφή των λαϊκών θεαμάτων. Δίκες που έκλεβαν τη θεαματικότητα από όλα τα θεάματα της εποχής. Εκτιμάται μάλιστα ότι στο τέλος της βασιλείας της Ελισάβετ πραγματοποιήθηκαν περίπου ένα εκατομμύριο δίκες που ενέπλεκαν τέσσερα εκατομμύρια αντίδικους. Υπήρχαν δημόσιες δίκες θεάματα οι οποίες ασκούσαν τεράστια γοητεία στα πλήθη που συνέρρεαν για να τις παρακολουθήσουν. Έτσι το θέαμα από τους μονομάχους, το Κολοσσαίο, τις όπερες (γιατί και η όπερα στην αρχική της εκδοχή επρόκειτο για λαϊκό θέαμα, όπου μάλιστα στις επάνω κερκίδες συνέρρεε η πλέμπα και επιδίδετο σε σεξουαλικές συνευρέσεις) πέρασε στους θεσμούς, στους εξουσιαστικούς μηχανισμούς και προβάλλεται ως ενσαρκωμένο θεαματικό. Στην ουσία πρόκειται για υπόγεια διαδρομή της κυριαρχίας και της πειθάρχησης. Η Δύση λάτρεψε τόσο πολύ το θέαμα που το προέβαλλε παντού. Μάλιστα στη δεκαετία του 1970 στην Φλωρεντία έχουμε και τις ανοιχτές ψυχαναλυτικές συνεδρίες των Μάσιμο Φαντζιόλι και Αντονέλο Αρμάντο όπου η αφήγηση των ψυχαναλυόμενων γινόταν θέαμα παρακολούθησης.
Γκυ Ντεμπόρ η θεαματική εξουσία
Το θέαμα δεν αντανακλά απλά και μόνο το αναπαραστατικό, αλλά δομεί τα συμφέροντα και μοιράζει εξουσίες. Και όπως πολύ σωστά διατυπώνει ο Γκύ Ντεμπόρ το ενσωματωμένο θεαματικό δεν αφήνει πλέον να του διαφύγει κανένα τμήμα της πραγματικής κοινωνίας. Το θέαμα δημιουργεί ένα διαρκές παρόν, όπου η συνεχής επανάληψη του, εξαφανίζει κάθε ιστορική μνήμη. Στο ενσωματωμένο θεαματικό υπάρχει και η θεαματική δημοκρατία που εμφανίζεται ειδυλλιακή, αλλά μέσα στην θεαματικότητα της και στους ρόλους των πολιτικών προσώπων κρύβονται οι διαχωρισμένες εξουσίες, οι κυριαρχίες και οι υποταγές. Η δημοκρατία έχει μεταβιβάσει τις αρχές της στις αρχές του θεάματος και ειδικότερα σήμερα στις αρχές της τηλοψίας. Σήμερα όλα παραχωρούνται στις αρχές της «μηντιακής» πραγματικότητας. Η δημοκρατία μεταφέρεται στη «μηντιοκρατία». Δηλαδή καθίσταται μια άλλη μεταφορά όχι εκείνη της παραδοσιακής δομής όπου η δημοκρατία ήταν μια μεταφορά της αντιπροσώπευσης αλλά γίνεται μια μεταφορά του θεάματος. Έτσι η αυτοπροσωπογραφία της εξουσίας διυλίζεται στο θέαμα. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την εξουσία σήμερα και αυτό γιατί αμφισβητώντας την εξουσία ουσιαστικά αμφισβητείς το θέαμα που σε τροφοδοτεί με αναπαραστάσεις και ψευδαισθήσεις. Η ζωή έχει γλιστρήσει στη δεσπόζουσα ενύπαρξη του θεαματικού, εμποδίζοντας έτσι την όποια υπέρβαση, αμφισβήτηση, αλλαγή. Όλα πλέον γίνονται είδωλα μέσα στους καθρέφτες της οθόνης.
Ο Γερμανός κοινωνιολόγος Πήτερ Φούξ έχει πει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος δεν αποτελεί πια το «πολιτικό ζώο» του Αριστοτέλη, αλλά ένα πολλαπλάσιο διαιρούμενο θέαμα. Ευυπόληπτοι αγύρτες, ζωηροί παρασημοφορεμένοι τενεκέδες, υποχονδριακές μετριότητες θα μας εξουσιάζουν στη συσσωρευτική λογική της προσαρμογής που καλείται θέαμα. Ο κόσμος πλέον στερεοποιείται στην αποικία του θεάματος για να παραφράσουμε τον Κάφκα.
Απόστολος Αποστόλου
Δρ. Φιλοσοφίας