Η πανδημία και η Δημοκρατική αποσύνθεση

«Νομίζω ότι αν η ανισότητα εξακολουθήσει να αυξάνεται, σε βάθος χρόνου θα γυρίσει και θα τους δαγκώσει».
Carl Henric Svanberg, CEO Volvo

Τι οδήγησε έναν εκ των κορυφαίων managers να κάνει την παραπάνω δήλωση; Έχει άδικο όταν δηλώνει ότι: «πρέπει να διαμορφώσουμε τον καπιταλισμό κατά τρόπο που να λειτουργεί προς όφελος όλων»; Έχει άδικο ο Ο.Ο.Σ.Α., όταν επισημαίνει ότι: «η διεύρυνση των ανισοτήτων υπονομεύει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και στη δημοκρατία»; Ή όταν συμπληρώνει ότι καλλιεργεί (η διεύρυνση των ανισοτήτων) το αίσθημα ότι: «οι ελίτ έχουν καρπωθεί κάθε όφελος εις βάρος όλων των υπολοίπων»; Τι οδήγησε την Κριστίν Λαγκάρντ να δηλώσει ότι; «αν δεν προσέξουμε, τα φαντάσματα από τα τέλη του 19ου αιώνα θα έρθουν και θα μας στοιχειώσουν στον 21ο αιώνα»; Έχει άδικο η Abigail Disney(εγγονή του W.Disney) όταν δηλώνει ότι: «Ούτε ο Ιησούς Χριστός δεν αξίζει 500 φορές τον μισθό ενός εργαζομένου»; Έχει άδικο ο Thomas Piketty που γράφει ότι, όταν η υπερσυσσώρευση ιδιοκτησίας («ενίοτε και σε εγκληματικά χέρια») γίνεται εργαλείο εξουσίας, τότε υπάρχει πρόβλημα Δημοκρατίας;
Στην ανάλυσή του ο Thomas Piketty παρουσιάζει στοιχεία για την κορύφωση των ανισοτήτων την περίοδο 1890-1914 –σε αυτά τα «φαντάσματα» και τις επιπτώσεις τους αναφέρεται η Λαγκάρντ, μην ξεχνάμε ότι, αν «η βία είναι η μαμή ιστορίας», η οικονομική εξαθλίωση είναι η μαμή της βίας- ενώ θεωρεί ως καθοριστικούς παράγοντες για την μείωση των ανισοτήτων, το επόμενο διάστημα και μέχρι το 1980, τις επιπτώσεις των δύο παγκοσμίων πολέμων, τις καταστροφές πάγιων περιουσιακών στοιχείων και επιχειρήσεων, την απαξίωση ή και τον μηδενισμό της αξίας των χρεογράφων. Από το άλλο μέρος η ισχυρή οικονομική ανάπτυξη, η ανάπτυξη της εκπαίδευσης και η διεύρυνση του ρόλου της στο οικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, οι φορολογικές διευθετήσεις (προοδευτική κλίμακα) και η ανάπτυξη των κοινωνικών δομών συντέλεσαν στην ευρύτερη πρόσβαση στην ακίνητη περιουσία και την δημιουργία μιας ισχυρής μεσαίας τάξης.
Φυσικά, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε το γεγονός ότι, –ανεξάρτητα από τους προηγούμενους παράγοντες- κατά το ίδιο διάστημα και ιδιαίτερα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η άνοδος της Αριστεράς και η εγκαθίδρυση κομμουνιστικών καθεστώτων σε πλήθος κρατών σε όλον τον κόσμο, η απειλητική ενίσχυσή της στην Ιταλία και την Γαλλία, αποτελούσε καθοριστικό παράγοντα που ωθούσε τις κυβερνήσεις, -κάτω και από την πίεση ισχυρών συνδικάτων-, να προωθούν ρυθμίσεις που στήριζαν τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Ο Δυτικός κόσμος, εκμεταλλευόμενος τα συγκριτικά του πλεονεκτήματα στην βιομηχανία, την εκπαίδευση και τις τεχνολογίες γνώρισε μια πρωτοφανή ανάπτυξη και, ιδιαίτερα στην Δημοκρατική Ευρώπη, το κοινωνικό κράτος εντάχθηκε στη υπηρεσία της διαμόρφωσης ενός καπιταλισμού που λειτούργησε «προς όφελος όλων». Η εκτεταμένη αναδιανομή του πλούτου στην Δύση δημιούργησε μια ισχυρή και δυναμική μεσαία τάξη η οποία αποτέλεσε το σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε και εδραιώθηκε η Δημοκρατία. Η Ελλάδα δεν έμεινε έξω από αυτές τις εξελίξεις. Όπως παρατηρεί ο Α. Λοβέρδος «Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης δεν ήταν η φτωχή χώρα του παρελθόντος. […] ευρέα στρώματα του πληθυσμού απολάμβαναν, […] συνθήκες σχετικής ευμάρειας. Μια αριθμητικά ισχυρή μεσαία τάξη είχε έλθει στα πράγματα»(Θέσεις για την νέα Ελληνική Ανόρθωση, 2012).
Η κατ’ αρχήν σταδιακή και στην συνέχεια ραγδαία κατεδάφιση της ουτοπίας του «υπαρκτού σοσιαλισμού» άλλαξε τις ισορροπίες. Τα γεγονότα της Ουγγαρίας, της Τσεχίας, της Πολωνίας αποτέλεσαν αναμφίβολα σταθμούς, αλλά και δίχως αυτούς το «πέπλο» σηκωνόταν αργά αλλά σταθερά αποκαλύπτοντας το πραγματικό πρόσωπο ενός αναποτελεσματικού και συχνά αποτρόπαιου ολοκληρωτισμού. Οι εξελίξεις αποδυνάμωναν την δυναμική της Αριστεράς στην Δύση δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την δειλή, στην αρχή, αλλά στην συνέχεια σχεδόν απροκάλυπτη επικυριαρχία της οικονομικής ισχύος επί της πολιτικής εξουσίας. Ο συσσωρευμένος πλούτος δεν έγινε απλώς «εργαλείο εξουσίας» αλλά σταδιακά υποβάθμισε αν δεν υποκατέστησε την πολιτική εξουσία. Η κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ δρομολόγησε εξελίξεις οι οποίες σε συνδυασμό με την καταλυτική επίδραση των ηλεκτρονικών ΜΜΕ και τον έλεγχό τους από το μεγάλο κεφάλαιο εξασθένησαν την πολιτική εξουσία. Μια «νέα τάξη» πολιτικών ήρθε στο προσκήνιο οι οποίοι αφήνονται να παρασυρθούν από την ανεξέλεγκτη δυναμική της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας.
Είναι, ίσως, αυτές οι εξελίξεις που οδήγησαν τον Francis Fukuyama να γράψει: «Ακριβώς όπως και στην προκείμενη περίπτωση, ο αμερικανικός καπιταλισμός στα τέλη του 19ου αιώνα είχε δημιουργήσει ισχυρά νέα συμφέροντα, […] τα οποία πυροδότησαν τεράστιες συγκρούσεις…» επειδή όμως ο Theodore Roosevelt κατανόησε ότι «η βιομηχανική οικονομία είχε απελευθερώσει δυνάμεις που έπρεπε να περιοριστούν» και πιστεύοντας ακράδαντα «ότι κανένα ιδιωτικό συμφέρον δεν θα έπρεπε να είναι πιο ισχυρό από το κράτος, φρόντισε να το εξασφαλίσει». Αυτό που διαπιστώνει ο συγγραφέας του “The end of the history and the last man” είναι ότι η έκρηξη των ανισοτήτων αποτελεί νάρκη στα θεμέλια της Δημοκρατίας γιατί, αργά η γρήγορα, θα οδηγήσει σε συγκρούσεις και ανατροπές. Νέες δυνάμεις θα αναδυθούν ή παλιές θα αναζωογονηθούν οδηγώντας τις «στρατιές των απεγνωσμένων» στην αναζήτηση εξόδου από την «αιχμαλωσία» της μιζέριας και της αδικίας.
Δεν είναι τυχαίο ότι ξεκινώντας το άρθρο του(Financial Times 23/7/2012, ΕΣΤΙΑ 8/4/2020) γράφει: «Όταν μου ζητήθηκε να γράψω ένα άρθρο για το μέλλον του συντηρητισμού δίστασα γιατί μου φαινόταν ότι τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη αυτό που χρειάζεται περισσότερο είναι να εφευρεθεί ξανά η Αριστερά». Για να επιβιώσει, επομένως, ο μεταπολεμικός συντηρητισμός -στον οποίο οφείλεται κατά κύριο λόγο η ανάπτυξη, η κοινωνική ευημερία και η διασφάλιση και διεύρυνση των ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων- απαιτείται ένα «αντίπαλο δέος». Ένα αντίπαλο δέος υπό την πίεση της απειλής του οποίου οι πολιτικές θα διαμορφώνονται υπέρ του Δημοσίου Συμφέροντος. Πολιτικές που θα καταπολεμούν τις ακραίες ανισότητες, ενισχύοντας συστηματικά την μεσαία τάξη και στηρίζοντας το κοινωνικό κράτος. Διαφορετικά το «Λυκόφως της πολιτικής» θα οδηγήσει μοιραία στην πτώση της Δημοκρατίας.
Οι πολιτικές εξελίξεις, σε πολλές χώρες, αποτελούν σαφείς ενδείξεις ότι βαδίζουμε σε λάθος κατεύθυνση. Η «έκπτωση» της μεσαίας τάξης, η υπερσυγκέντρωση πλούτου, η συστηματική χειραγώγηση από τα ελεγχόμενα από το μεγάλο κεφάλαιο ΜΜΕ, η απογοήτευση που οδηγεί στην αποστασιοποίηση των πολιτών από τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα, οδηγεί μοιραία στην «έκπτωση» της πολιτικής, με άδηλο τέλος, για τα υπολείμματα της δημοκρατίας. Ο ΣΥΡΙΖΑ, το Κίνημα των 5 Αστέρων, ο Τραμπ, ο Τζόνσον, η Λεπέν, η Χρυσή Αυγή, η ενδυνάμωση των ακροδεξιών κομμάτων στην Κεντρική Ευρώπη, δεν είναι απλές ενδείξεις. Είναι η τελευταία προειδοποίηση μιας καταιγίδας που έρχεται. Όσες δωρεές και αν κάνουν οι σύγχρονοι Κροίσοι -ακολουθώντας το παράδειγμα του Jack Dorsey(twitter)- δεν θα λύσουν το πρόβλημα. Γιατί το πρόβλημα είναι η ανασύσταση του εδάφους στο οποίο εδράζεται η Αστική Κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Η αναγέννηση της μεσαίας τάξης η οποία συστηματικά συρρικνώνεται και υποβαθμίζεται τις τελευταίες δεκαετίες είναι αναγκαία προϋπόθεση. Η προηγούμενη κρίση της επέφερε καίριο πλήγμα. Η υπερσυγκέντρωση πλούτου διευρύνθηκε και η μεσαία τάξη εξαϋλώθηκε. Αν η παρούσα κρίση έχει τα ίδια αποτελέσματα το μέλλον της δημοκρατίας προοιωνίζεται σκοτεινό.
Αντωνάκος Αντώνης
09-04-2020
[email protected]
http://www.antonakos.edu.gr