Ένα Σάββατο βράδυ τον περασμένο Οκτώβριο, μια νεαρή γυναίκα που ονομάζεται Τάρα Χάνλον έφτασε στο αεροδρόμιο Heathrow με πέντε βαλίτσες. Όταν ένας τελωνειακός υπάλληλος ρώτησε γιατί είχε τόσες αποσκευές, εξήγησε ότι πήγαινε στο Ντουμπάι με φίλους και δεν ήξερε τι θα ήθελε να φορέσει. Τα μακριά μαλλιά της Χάνλον, τα σαρκώδη χείλη και τα σμιλευμένα φρύδια της έδωσαν μια τεράστια ομοιότητα με την Kim Kardashian, αλλά η εξήγησή της δεν ικανοποίησε τον τελωνειακό υπάλληλο. Έγινε έρευνα στις τσάντες της.
Στο εσωτερικό ήταν στοίβες τραπεζογραμματίων – 1.940.120 £ (2.7 εκατομμύρια δολάρια) συνολικά – ανακατεμένα με καφέ σε μια προφανή προσπάθεια να μπερδέψουν τα εκπαιδευμένα σκυλιά. Η Εθνική Υπηρεσία Εγκλήματος της Βρετανίας κυκλοφόρησε αργότερα μια φωτογραφία με τις συσσωρευμένες στοίβες των χρημάτων, απλωμένες σε ένα τραπέζι, με το πρόσωπο της βασίλισσας να αναπαράγεται σε διαφορετικές γωνίες. Ήταν η μεγαλύτερη κατάσχεση μετρητών της χρονιάς στη Βρετανία.
Όταν έμαθα τα νέα για την Χάνλον, δεν είχα πιάσει χαρτονόμισμα εδώ και μήνες. Σχεδόν είχα ξεχάσει την ολισθηρή αίσθηση ενός χαρτονομίσματος. Από τότε που ξεκίνησε ο αποκλεισμός, τα τοπικά καταστήματα, όπως και άλλα σε όλη τη Βρετανία, χρησιμοποιούσαν μόνο ηλεκτρονική πληρωμή, ανησυχώντας για την πιθανότητα μετάδοσης του ιού μέσω φυσικών χρημάτων. Οι αναλήψεις από ΑΤΜ μειώθηκαν στο μισό περίπου από ότι ήταν το 2019. Αλλά η πτώση των μετρητών ξεκίνησε πολύ πριν από τον covid-19…Ο αριθμός των προσωπικών αγορών που πληρώθηκαν με χρεωστικές κάρτες, ξεπέρασε εκείνες που χρησιμοποιούσαν φυσικά χρήματα στη Βρετανία το 2017. Η πανδημία απλώς επιτάχυνε αυτές τις τάσεις.
Υπάρχουν περισσότερα από $ 7.000 σε χαρτονόμισμα για κάθε Αμερικανό
Αυτή η περίεργη απουσία περιέργειας δεν περιορίζεται στην Τράπεζα της Αγγλίας. Οι κεντρικές τράπεζες παντού φαίνεται να ενδιαφέρονται ελάχιστα για τα χρήματα που λείπουν. Η συνολική αξία των δολαρίων ΗΠΑ σε κυκλοφορία αυξήθηκε κατά 16% μόνο το 2020, ξεπερνώντας τα 2 τρισ. δολάρια για πρώτη φορά, τετραπλασιάζοντας την αξία των χαρτονομισμάτων πριν από 20 χρόνια. Υπάρχουν περισσότερα από 7.000 δολάρια σε χαρτονόμισμα για κάθε Αμερικανό και περισσότερα από 4.000 ευρώ για κάθε κάτοικο της ευρωζώνης. Ωστόσο, στην Αμερική και την Ευρώπη, όπως και στη Βρετανία, οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν μετρητά σπάνια πχ για ένα καφέ.
Το γεγονός ότι τα μετρητά έχουν αυξηθεί ενώ οι καταγεγραμμένες χρήσεις τους έχουν μειωθεί είναι ένα διανοητικό παζλ – και οι κεντρικές τράπεζες ακολούθησαν σίγουρα αυτή τη γραμμή, δημιουργώντας την περίεργη κερδοσκοπική εξήγηση χωρίς καμία πραγματική αίσθηση επείγοντος. Αλλά όπως δείχνει η περίπτωση της Χάνλον, αυτά τα τραπεζογραμμάτια που δεν έχουν καταγραφεί αντιπροσωπεύουν κάτι περισσότερο από μια ιδιοτροπία σε ένα αφηρημένο μοντέλο. Βρετανοί αξιωματούχοι επιβολής του νόμου λένε ότι η περίπτωση Χάνλον είναι μόνο ένα μικρό κλάσμα του νομίσματος που διακινείται λαθραία από τη Βρετανία κάθε χρόνο. Ίσως το πραγματικό ερώτημα δεν είναι τι συμβαίνει με όλα τα μετρητά, αλλά γιατί οι άνθρωποι που τα εκτυπώνουν δεν είναι πιο πρόθυμοι να μάθουν;
Ο πρώτος κεντρικός τραπεζίτης που αναγνώρισε ότι κάτι περίεργο συνέβαινε με τα τραπεζογραμμάτια ήταν ο Andrew Bailey το 2009, τότε αρχιταμίας της Τράπεζας της Αγγλίας, τώρα διοικητής. Κάθε στερλίνα από το 1853 φέρει την υπογραφή του επικεφαλής ταμία, ο οποίος είναι υπεύθυνος για να βεβαιωθεί ότι η Βρετανία έχει όλα τα μετρητά που χρειάζεται. Έτσι, ο Μπέιλι είχε μια ιδιαίτερη εικόνα για το τι συνέβαινε με όλα τα χρήματα που τυπώθηκαν.
Τα μετρητά δεν ήταν στην κορυφή της λίστας προτεραιοτήτων της Τράπεζας της Αγγλίας το 2009. Μετά την οικονομική κρίση 2007-8, οι κεντρικές τράπεζες ξεκίνησαν ένα ριζοσπαστικό σχέδιο για να διατηρήσουν φθηνή την πίστωση, που ονομάζεται ποσοτική χαλάρωση ή QE . Αυτό αναφέρεται συχνά ως εκτύπωση χρημάτων, αν και στην πραγματικότητα δεν περιλαμβάνει την εκτύπωση νέων προσφορών. Αντ ‘αυτού, οι κεντρικές τράπεζες δημιούργησαν περισσότερο ηλεκτρονικό χρήμα στα βιβλία τους και το χρησιμοποίησαν για να αγοράσουν κρατικά ομόλογα και άλλους τίτλους.
Ένα εκπληκτικό ποσό νέων χρημάτων δημιουργήθηκε μέσω της ποσοτικής χαλάρωσης, ιδιαίτερα μετά την πανδημία, στην αρχή της οποίας η Ομοσπονδιακή Τράπεζα έριξε περίπου 3 τρισ. Δολάρια στο σύστημα. Η αύξηση του ηλεκτρονικού χρήματος ξεπέρασε την αύξηση των τυπωμένων τραπεζογραμματίων – και δεν σχετίζεται ιδιαίτερα με αυτό. Ίσως όμως η πολύ μεγαλύτερη ποσότητα νέων ηλεκτρονικών κεφαλαίων να εξηγεί, γιατί τόσο λίγοι άνθρωποι φαίνεται να ενοχλούνται από όλους τους λογαριασμούς που δεν καταγράφονται.
Παρά τη χρηματοπιστωτική κρίση και τις τεράστιες ποσότητες ηλεκτρονικών μετρητών που κυκλοφορούν, ο Μπέιλι έπρεπε να παρακολουθεί τους πιο ειδικούς δασμούς της τράπεζας. Όλες οι μεγάλες κεντρικές τράπεζες προμηθεύουν τραπεζογραμμάτια «ελαστικά», πράγμα που σημαίνει ότι αφήνουν τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα να βγάλουν ή να παραδώσουν όσα χειροπιαστά χρήματα θέλουν αυτοί ή οι πελάτες τους. Μια εμπορική τράπεζα βάζει ηλεκτρονικά χρήματα στα καθολικά μιας κεντρικής τράπεζας και η κεντρική τράπεζα παραδίδει δεόντως την ίδια αξία σε τραπεζογραμμάτια, τα οποία στη συνέχεια μπορούν να αποσυρθούν από τα ΑΤΜ ή να διανεμηθούν σε γραφεία συναλλάγματος. Ο στόχος είναι σαφής: όποιος θέλει μετρητά μπορεί να τα πάρει.
Ιστορικά, η Τράπεζα της Αγγλίας έχει επικεντρωθεί στο να συμβαδίζει με τη ζήτηση για μετρητά (οι Βρετανοί μπορούσαν να πληρώσουν για πράγματα με πιστωτικές κάρτες μόνο μετά τη δεκαετία του 1960). Η τράπεζα παραγγέλνει στερλίνες από ιδιωτική εταιρεία, De La Rue, η οποία εκτυπώνει προσφορές για χώρες σε όλο τον κόσμο. Αλλά όταν ο Μπέιλι μίλησε σε ένα συνέδριο στην Ουάσιγκτον, DC , το 2009, οι ανέπαφες πληρωμές και οι ηλεκτρονικές αγορές έγιναν τόσο συνηθισμένες που φαινόταν ότι, οι κεντρικές τράπεζες θα μπορούσαν σύντομα να έχουν ένα διαφορετικό πρόβλημα: τι θα έκαναν με τα τραπεζογραμμάτια που δεν ήταν πλέον επιθυμητά;
Η συνολική αξία των τραπεζογραμματίων που κυκλοφορούν τώρα αγγίζει το 1,5 τρισ ευρώ
Ο Μπέιλι αντιμετώπισε αυτήν την ερώτηση στην ομιλία του προς τους ειδικούς του νομίσματος και τους κεντρικούς τραπεζίτες που συγκεντρώθηκαν για ένα συνέδριο. Σημείωσε ότι το μερίδιο των αγορών που πραγματοποιήθηκαν με μετρητά μειώθηκε στο μισό σε 20 χρόνια. Είχε όμως μια έκπληξη για αυτό που αποκάλεσε «το λόμπι τα μετρητά είναι νεκρά»: η ζήτηση για μετρητά είχε πράγματι επιταχυνθεί την ίδια περίοδο. Το ονόμασε «το παράδοξο των τραπεζογραμματίων».
Ο Μπέιλι έδωσε μια διπλή εξήγηση. Από τη μία πλευρά, υποστήριξε, η οικονομική κρίση είχε μειώσει την εμπιστοσύνη του κοινού στις τράπεζες, έτσι πολλοί άνθρωποι θεωρούσαν ασφαλέστερο να κρατούν μετρητά στο σπίτι. Ταυτόχρονα, ο αριθμός των ATM αυξανόταν, πράγμα που σήμαινε ότι χρειάζονταν περισσότερα μετρητά για να διατηρηθούν στοιβασμένα. Καμία από τις δύο εξηγήσεις δεν είχε πολύ νόημα εκείνη τη στιγμή, επειδή η τάση προϋπήρχε τόσο της έκρηξης του ΑΤΜ όσο και της πιστωτικής κρίσης (αν και η πιστωτική κρίση το επιτάχυνε). Έχουν ακόμη λιγότερο νόημα εκ των υστέρων. Ο αριθμός των ΑΤΜ στη Βρετανία μειώνεται τώρα και η οικονομική κρίση έχει περάσει προ πολλού, ωστόσο η αύξηση τόσο του όγκου όσο και της αξίας των τραπεζογραμματίων σε κυκλοφορία έχει επιταχυνθεί.
Η Ομοσπονδιακή Τράπεζα της Αμερικής είχε τη δική της άποψη για το παράδοξο: δεδομένου ότι ο πληθωρισμός ήταν τόσο χαμηλός, οι κάτοχοι μετρητών δεν ένιωσαν επείγον να τα καταθέσουν στους λογαριασμούς τους. Ξεχωριστά, υποστήριξε η Fed, τα επιτόκια ήταν πρωτοφανώς χαμηλά από το 2008, οπότε οι αποταμιευτές θα κέρδιζαν ελάχιστα από τα χρήματα στους τραπεζικούς τους λογαριασμούς: το ηλεκτρονικό χρήμα ήταν όλα ταλαιπωρία και καμία ανταμοιβή.
Οι δύο εξηγήσεις συνδέονταν κομψά και χωρίς αμφιβολία ήταν πειστικές για όποιον περνά τη ζωή του σκεπτόμενος τον πληθωρισμό και τα επιτόκια. Στον πραγματικό κόσμο, όμως, είναι λίγο περίεργα. Για τους περισσότερους από εμάς, ένας τραπεζικός λογαριασμός δεν αφορά κέρδη ή ζημίες, είναι ασφάλεια: εμποδίζει τη διαγραφή των αποταμιεύσεων ζωής σας από πυρκαγιά σπιτιού, διάρρηξη ή σε σταματά να πηγαίνεις για καζίνο καπρίτσια και να χτυπάς τα πάντα μαύρα. Όλα αυτά είναι καλοί λόγοι για να τοποθετήσετε τις αποταμιεύσεις σας σε μια τράπεζα άσχετα με τα χαμηλά επιτόκια. (Περίπου το 5% των αμερικανικών νοικοκυριών δεν χρησιμοποιούν τράπεζες, κυρίως επειδή δεν έχουν αρκετά κεφάλαια για να καλύψουν τις ελάχιστες απαιτήσεις υπολοίπου που πολλοί απαιτούν.)
Άλλοι οικονομολόγοι έχουν διαφορετικές προτάσεις, συνήθως σχετίζονται με τις επικρατούσες συνθήκες μιας συγκεκριμένης στιγμής: ο όγκος των τραπεζογραμματίων σε κυκλοφορία αυξανόταν επειδή οι συνθήκες ήταν πολύ σταθερές ή πολύ ασταθείς, επειδή η εμπιστοσύνη στο χρηματοπιστωτικό σύστημα ήταν πολύ χαμηλή ή επειδή οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τα τραπεζικά ΑΤΜ. Αυτοί οι λόγοι δεν μπορούν να είναι όλοι αληθινοί, πολλοί έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους.
Ωστόσο, όλες οι παραπάνω εξηγήσεις είναι καλύτερες από αυτές που πρότεινε η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ( ΕΚΤ ) τον Φεβρουάριο, όταν δημοσίευσε μια μακρά έκθεση σχετικά με το παράδοξο των τραπεζογραμματίων. Μετά την ανάλυση των συναλλαγών σε μετρητά σε χώρες της ζώνης του ευρώ, η τράπεζα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μόνο το ένα πέμπτο περίπου των τραπεζογραμματίων σε κυκλοφορία χρησιμοποιούνταν σε καταγεγραμμένες πωλήσεις και αγορές, ποσοστό που έχει μειωθεί από την έναρξη της πανδημίας. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του 2020 – το έτος της πανδημίας – η ζήτηση για τραπεζογραμμάτια ήταν προφανώς τόσο υψηλή που οι κεντρικές τράπεζες στη ζώνη του ευρώ εκτύπωσαν περίπου 140 δισ. Ευρώ (160 δισ. Δολάρια) επιπλέον μετρητά. Η συνολική αξία των τραπεζογραμματίων που έχουν τώρα σε κυκλοφορία αγγίζει το 1,5 τρις ευρώ.
«Αυτό το φαινομενικά αντιφατικό παράδοξο μπορεί να εξηγηθεί από τη ζήτηση τραπεζογραμματίων ως αποθήκη αξίας στη ζώνη του ευρώ, σε συνδυασμό με τη ζήτηση τραπεζογραμματίων ευρώ εκτός της ζώνης του ευρώ », κατέληξε η ανάλυση της ΕΚΤ. Αφαιρέστε την ορολογία και είναι απλώς ένας άλλος τρόπος να πείτε ότι οι άνθρωποι θέλουν χαρτονομίσματα επειδή οι άνθρωποι θέλουν τραπεζογραμμάτια. Δεν μας λέει όμως το γιατί.
«Η Τράπεζα της Αγγλίας δεν φαίνεται πολύ περίεργη»
Ο Ράγιοκ έβαζε τραπεζογραμμάτια σε παλιές βρώμικες βαλίτσες και εμφανιζόταν στο αεροδρόμιο μοιάζοντας με τον «πιο χαζό τουρίστα που κατέβηκε ποτέ από το αεροπλάνο». Θα πετούσε στην Καραϊβική, όπου μια τράπεζα θα ήταν πολύ χαρούμενη να πιστώσει τα μετρητά στον λογαριασμό μιας εταιρείας “κέλυφος” χωρίς να ρωτήσει από πού προέρχονται. Μόλις τα χρήματα ήταν σε ηλεκτρονική μορφή, τα μετέφερε μέσω τραπεζών σε μερικές διαφορετικές χώρες για να μπερδέψει οποιονδήποτε μπήκε στον πειρασμό να τα ερευνήσει, πριν τα φέρει πίσω στη Φλόριντα, όπου οι πελάτες του θα μπορούσαν να τα επενδύσουν σε ακίνητα, σαν να ήταν νόμιμα.
Αυτή η χρυσή εποχή της υπεράκτιας τραπεζικής για τους εγκληματίες δεν κράτησε. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 οι κυβερνήσεις άρχισαν να αναγκάζουν τις τράπεζες να κάνουν περισσότερους ελέγχους για τα χρήματα που μετέφεραν. Αυτή η δέουσα επιμέλεια έγινε μόνο πιο εντατική από τότε, ιδιαίτερα μετά την 11η Σεπτεμβρίου. (Ο ίδιος ο Ράγιοκ συνελήφθη και στάλθηκε στη φυλακή το 1990. Τώρα συμβουλεύει τις υπηρεσίες επιβολής του νόμου για το πώς να πιάνουν εγκληματίες.)
Αυτές τις μέρες οι υπεράκτιες τραπεζικές συναλλαγές είναι μια εξαιρετικά επικίνδυνη επιλογή, για εγκληματίες που θέλουν να μεταφέρουν τα αθέμιτα κέρδη τους σε άλλη δικαιοδοσία. Τα κρυπτονομίσματα, εν τω μεταξύ, είναι μη ρευστά, ασταθή και δύσκολα δαπανώνται στη νόμιμη οικονομία. Έτσι, οι εγκληματίες συχνά επιστρέφουν στην παλαιότερη τεχνολογία, αυτή που είναι ανώνυμη, ισχυρή και παγκοσμίως αποδεκτή. «Το λαθρεμπόριο μαζικών μετρητών είναι το πιο ωμό και πρωτόγονο, αλλά ακόμα το πιο αποτελεσματικό, μέσο αποφυγής εντοπισμού για ξέπλυμα χρήματος», μου είπε ο Ράγιοκ.
Καθώς οι κεντρικοί τραπεζίτες σκέφτονται πού βρίσκονται τα τραπεζογραμμάτια τους, αξιωματούχοι που καταπολεμούν τη νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες λένε ότι δεν είναι μεγάλο μυστήριο. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, ίσως το ήμισυ του συνόλου των μετρητών σε κυκλοφορία βοηθά τους εγκληματίες, να αποφύγουν την ολοένα και πιο παρεμβατική εποπτεία του χρηματοπιστωτικού συστήματος από τις κυβερνήσεις.
Οι περιπέτειες της Τάρα Χάνλον είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Πληρώθηκε 3.000 λίρες για να μεταφέρει αυτές τις πέντε βαλίτσες στο Ντουμπάι και είχε ήδη μεταφέρει συνολικά 3,5 εκατομμύρια λίρες από τη χώρα σε τρία προηγούμενα ταξίδια. Ήταν μέρος ενός δικτύου ταχυμεταφορών που στέλνει παράνομα κέρδη στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, όπου η επιβλητική επιβολή του νόμου έχει δημιουργήσει ένα ιδανικό περιβάλλον για το ξέπλυμα βρώμικου χρήματος.
Η βρετανική Εθνική Υπηρεσία Εγκλήματος ανέλυσε πόσα τραπεζογραμμάτια εκτυπώθηκαν, πόσα χρησιμοποιούνται σε καταγεγραμμένες συναλλαγές και το μέγεθος της τοπικής εγκληματικής οικονομίας. Έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι είναι τόσα μετρητά φεύγουν από τη χώρα κάθε χρόνο που πρέπει να μετακινούνται με φορτηγά. Ο οργανισμός δημιούργησε μια νέα ομάδα εργασίας, “Project Plutus”, για να διερευνήσει τη ροή των μετρητών.
Δεν είναι μόνο η Βρετανία που αγωνίζεται να κατανοήσει τις παράνομες μεταφορές μετρητών πέρα από τα σύνορά της. Τραπεζογραμμάτια αξίας δισεκατομμυρίων δολαρίων κυκλοφορούν εκτός Αμερικής και 750 δις ευρώ εκτός ζώνης του ευρώ. Δεν θα χρησιμοποιηθούν όλα για κακόβουλους σκοπούς. Αλλά είναι σαφές ότι υπάρχει ένα τεράστιο παγκόσμιο σκιώδες χρηματοπιστωτικό σύστημα πάνω στο οποίο οι αρχές δεν έχουν σχεδόν καμία εποπτεία.
Διεφθαρμένοι αξιωματούχοι, τρομοκράτες και μαφιόζοι βασίζονται σε σκληρά νομίσματα για να αγοράσουν επιρροή, να μεταφέρουν χρήματα και να υποστηρίξουν τις οργανώσεις τους. Και ενώ οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου και οι αξιωματικοί συμμόρφωσης σιγά σιγά πνίγουν την πρόσβαση των εγκληματιών στο παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα, όσοι είναι σε θέση να περιορίσουν την ταμειακή τους προσφορά μόλις αναγνωρίζουν το πρόβλημα….