Αρεοπαγιτικά

Τα Αρεοπαγιτικά είναι μία πολιτική- φιλοσοφική πολεμική του Τζον Μίλτον κατά της λογοκρισίας, γραμμένη το 1644 ενώ μαινόταν ο Αγγλικός Εμφύλιος Πόλεμος.

Φωτογραφία: Η πρώτη σελίδα της αυθεντικής έκδοσης των Αρεοπαγιτικών (23 Νοεμβρίου 1644)
Ο πλήρης τίτλος του κειμένου είναι Αρεοπαγιτικά: Μια ομιλία του κ. Τζον Μίλτον προς το Κοινοβούλιο της Αγγλίας για την ελευθερία της έκδοσης χωρίς άδειες (Areopagitica: A speech of Mr. John Milton for the liberty of unlicensed printing to the Parliament of England) και ονομάσθηκε έτσι προς τιμήν δύο ομιλιών που είχαν λάβει χώρα στον Άρειο Πάγο: του Αρεοπαγιτικού του ρήτορα Ισοκράτη και του κηρύγματος του Αποστόλου Παύλου προς τους Αθηναίους.
Σκοπός του Μίλτον δεν ήταν τόσο η εκφώνηση του κειμένου, όπως δηλώνεται στον τίτλο, όσο η μαζική κυκλοφορία του στους πολίτες υπό τη μορφή φυλλαδίου.
Ιστορικό περιβάλλον
Οι πρώτες δεκαετίες του 17ου αι. στην Αγγλία σημαδεύτηκαν από έντονες προστριβές ανάμεσα στα μέλη της Βουλής των Κοινοτήτων και τους ανθρώπους του θρόνου – οι πρώτοι διεκδικούσαν ολοένα αυξανόμενες αρμοδιότητες στο ζήτημα της διακυβέρνησης του κράτους, ενώ οι δεύτεροι αντιμετώπιζαν τη Βουλή απλά ως επικυρωτικό όργανο των αποφάσεών τους. Το 1641 οι Κοινοβουλευτικοί πέρασαν στην ανοιχτή αμφισβήτηση των προνομίων του «ελέω θεού» βασιλιά Καρόλου Α’, νομοθετώντας ακόμα και για ζητήματα που δεν ενέπιπταν στη δικαιοδοσία τους. Μια από τις πρώτες αποφάσεις τους ήταν η διάλυση του διαβόητου δικαστηρίου Star Chamber, το οποίο ήταν – μεταξύ άλλων αρμοδιοτήτων – υπεύθυνο για τη λογοκρισία.
Η κίνηση αυτή οδήγησε την εκδοτική δραστηριότητα σε κατακόρυφη άνοδο, αλλά σύντομα αποδείχθηκε ότι δεν επρόκειτο για οριστική άρση της λογοκρισίας. Καθώς η σύγκρουση των δύο πλευρών πήρε τα χαρακτηριστικά εμφυλίου πολέμου και οι Κοινοβουλευτικοί έθεταν υπό τον έλεγχό τους όλο και περισσότερα εδάφη, είχαν ανάγκη από ένα νέο λογοκριτικό όργανο που θα φίμωνε τόσο τους φιλομοναρχικούς όσο και τη δική τους ριζοσπαστική πτέρυγα. Έτσι στις 16 Ιουνίου 1643 η Βουλή ψήφισε το Διάταγμα Αδειοδότησης (Licensing Order), με το οποίο η συντεχνία των χαρτοπωλών και εκδοτών (Stationers’ Company) καθίστατο αρμόδια για την αδειοδότηση των υπό έκδοση βιβλίων, την καταχώριση αναλυτικών στοιχείων σε ειδικό μητρώο, τον εντοπισμό και την καταστροφή όσων είχαν περιεχόμενο επιθετικό προς την κυβέρνηση, καθώς και την ποινική δίωξη των εκδοτών και των συγγραφέων τους.

Τα Αρεοπαγιτικά ως αντίδραση του Μίλτον
Μολονότι οπαδός των Κοινοβουλευτικών, ο Μίλτον τάχθηκε εναντίον του Διατάγματος. Εκτός από θέμα αρχής, το ζήτημα είχε και προσωπική διάσταση, αφού του είχαν απαγορεύσει να δημοσιεύσει διάφορες πραγματείες σχετικά με το δικαίωμα στο διαζύγιο – μια συζήτηση-ταμπού για τους Πουριτανούς συναγωνιστές του.
Τα Αρεοπαγιτικά γράφτηκαν το 1644 ακριβώς για να τεκμηριωθεί αυτή η αντίθεση, με επιχειρήματα που σήμερα ίσως φαίνονται μετριοπαθή ή αντιφατικά, όμως ακουμπούν πάνω στα χαρακτηριστικά της εποχής του. Χρησιμοποιεί πολλά αποσπάσματα από την κλασική ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία (μάλιστα η πρώτη σελίδα καταλαμβάνεται από ένα τετράστιχο των Ικέτιδων του Ευριπίδη), μαζί με παραδείγματα από τη χριστιανική παράδοση.
Για το ιδιαίτερο θεωρητικό σύμπαν του Μίλτον, η παρεμπόδιση της ελεύθερης έκφρασης είναι ζήτημα πρωτίστως θεολογικό: ισοδυναμεί με παρεμπόδιση της αναζήτησης της αλήθειας, η οποία με τη σειρά της οδηγεί στην παρεμπόδιση προσέγγισης του Θεού. Γράφει χαρακτηριστικά ότι όσο καλό είναι να σκοτώνεις έναν άνθρωπο, τόσο καλό είναι και να σκοτώνεις ένα καλό βιβλίο. Ο μεν δολοφόνος σκοτώνει ένα έλλογο ον, ο δε καταστροφέας ενός καλού βιβλίου σκοτώνει τον ίδιο το λόγο, σκοτώνει την εικόνα του Θεού. Παρ’ όλα αυτά, τα βέλη του συγγραφέα δεν απευθύνονται στη λογοκρισία ως φαινόμενο, αλλά στην προληπτική μορφή της. Ισχυρίζεται μάλιστα ότι οι σχετικοί νόμοι του Καρόλου ήταν καλύτεροι, αφού και τότε υπήρχαν διώξεις εναντίον συγγραφέων ή καταστροφές βιβλίων εάν κρίνονταν βλάσφημα, αλλά μόνο κατόπιν της κυκλοφορίας τους.
Με τα επιχειρήματά του, ο Μίλτον καλεί τη Βουλή να επιλέξει το πώς θα μείνει στην ιστορία. Θα είναι ο αναβιωτής του ελληνορωμαϊκού μεγαλείου και του ανόθευτου χριστιανισμού, ή θα παίξει το ρόλο του πάπα και της Ιεράς Εξέτασης;
Επίδραση
Με τον Αγγλικό Εμφύλιο να βρίσκεται στην πιο άγρια φάση του, η επίδραση των Αρεοπαγιτικών υπήρξε μικρή. Για την ακρίβεια αγνοήθηκαν, εν μέρει εξαιτίας του γεγονότος ότι ο Μίλτον θεωρείτο σχεδόν γραφικός λόγω των αντισυμβατικών απόψεών του σε ζητήματα ηθικής.
Κρίνοντάς τα με μια σημερινή ματιά, τα Αρεοπαγιτικά δεν φθάνουν στο φιλελευθερισμό ούτε υπερασπίζονται την ελευθερία έκφρασης χωρίς φραγμούς – εκεί θα κατέληγε έμπρακτα ο Μίλτον λίγο αργότερα με τον «Εικονοκλάστη» και τον περίφημο «Χαμένο Παράδεισο» και η δυτική φιλοσοφία τον επόμενο αιώνα με το Διαφωτισμό. Επίσης αποφεύγει να θίξει το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης των καθολικών, κάτι μάλλον αναμενόμενο, δεδομένου του ισχυρού αντικαθολικού αισθήματος των Κοινοβουλευτικών και της κοσμοθεώρησης του ιδίου, που έβλεπε τον παπισμό ως πηγή όλων των κακών.
Όμως τίποτα από τα παραπάνω δε μειώνει την αξία του κειμένου, πολλώ δε μάλλον εάν λάβουμε υπόψη την εποχή στην οποία γράφτηκε. Τα Αρεοπαγιτικά υπήρξαν πηγή έμπνευσης για πολλούς μεταγενέστερους ριζοσπάστες φιλοσόφους και θεωρούνται ως ένα από τα πιο επιδραστικά κείμενα όλων των εποχών στο ζήτημα της ελευθερίας του λόγου, ιδιαίτερα στην αγγλοσαξονική παράδοση.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι πολλές βιβλιοθήκες σε ολόκληρο τον κόσμο κοσμούνται με μια αποστροφή, η οποία περιγράφει το καλό βιβλίο ως πολύτιμο ζωτικό αίμα του ανώτερου πνεύματος, βαλσαμωμένο και αποθησαυρισμένο για χρήση σε μια ζωή πέρα απ’ τη ζωή.
wikipedia