Οδοιπορικό στην Τουρκία: Τα σύμβολα που αλλάζουν

Η πόλη καλύπτει όλους τους λόφους γύρω από τον λόφο του μνημείου Ανιτκαμπίρ, σαν να προσπαθεί να το πνίξει. Το ογκώδες μαυσωλείο του Ατατούρκ κάποτε δέσποζε πάνω από την Άγκυρα. Αλλά εδώ και χρόνια, ουρανοξύστες, πολυκατοικίες με κόκκινες στέγες, τεράστια εμπορικά κέντρα και μεγάλα τζαμιά έχουν αλλάξει τη γραμμή του ορίζοντα της τουρκικής πρωτεύουσας.

Φτάνω περίπου στις οχτώ και μισή στο μαυσωλείο και μια ουρά από σχολεία και πολλές οικογένειες έχει σχηματιστεί μπροστά στην είσοδο. Μικροπωλητές πουλάνε νερά γιατί κάνει ήδη ζέστη και κορδέλες που γράφουν πάνω τους «Πατέρα μας ακολουθούμε τα ίχνη σου».
Μόλις ανοίγουν οι πύλες αρχίζουμε όλοι να περπατάμε προς το συγκρότημα του μαυσωλείου, με κεντρικό χτίσμα ένα ογκώδες τετράγωνο όπου μέσα βρίσκεται ο τάφος του Ατατούρκ και γύρω γύρω ένα τετράγωνο περίκτισμα που είναι το μουσείο.
Το Ανιτκαμπίρ, το οποίο χτιζόταν επί εννιά χρόνια και ολοκληρώθηκε το 1953, ανήκει στην πολιτιστική κληρονομιά του «εθνικού αρχιτεκτονικού κινήματος», συνδυάζοντας στοιχεία από την αρχιτεκτονική των Σελτζούκων, των Οθωμανών και κυρίως της ογκώδους δημόσιας αρχιτεκτονικής της μεσοπολεμικής Ευρώπης.
Το πλήθος γύρω μου, συνειδητοποιώ αμέσως, είναι μια μικρογραφία της τουρκικής κοινωνίας: Κομψές μεσήλικες και ηλικιωμένες κυρίες δυτικού στυλ, άντρες με γραβάτες και κουστούμια, στρατιωτικοί με στολές, γυναίκες με κομψά πολύχρωμα κεφαλομάντιλα, άλλες με πιο παραδοσιακά σκούρα κεφαλομάντιλα και φαρδιά πανωφόρια, άντρες με πουκάμισα χωρίς γιακάδες που φορούν οι πολύ συντηρητικοί ισλαμιστές. Στον χώρο της σορού του Ατατούρκ σιωπή και κατάνυξη.
Ξεχασμένη μεταρρύθμιση
Στο μουσείο, που χωρίζεται σε δύο κύρια μέρη, σε αυτό του Πολέμου της Ανεξαρτησίας, αυτό που στην Ελλάδα ονομάζουμε Μικρασιατική Καταστροφή, όλοι σταματούν μπροστά στις τεράστιες απεικονίσεις μαχών, κυρίως του Σαγγάριου. Στο δεύτερο κομμάτι, αυτό των βαθιών και ριζικών μεταρρυθμίσεων που ο Ατατούρκ προσπάθησε να επιβάλει για να εκσυγχρονίσει τη νέα τότε Τουρκία, σταματάνε πιο πολύ οι δυτικά ντυμένες κυρίες και οι άντρες τους και μαθητές που προσπαθούν να συγκεντρωθούν για να ακούσουν τους δασκάλους τους.
«Για μένα το Ανιτκαμπίρ είναι σύμβολο ανεξαρτησίας, ο Ατατούρκ είναι ο πατέρας μας και μας έδωσε την ανεξαρτησία, έδιωξε όλους τους εχθρούς στη θάλασσα», μου λέει ένας σαραντάρης με βαριά προφορά που ήρθε στο μαυσωλείο με την κεφαλομαντιλοφορούσα γυναίκα του, την επίσης μαντιλοφορούσα κόρη του και τον γιο του. Το κομμάτι των μεταρρυθμίσεων στο μουσείο το πέρασαν πολύ γρήγορα.
«Για τους συντηρητικούς ισλαμιστές ο Ατατούρκ είναι ο μεγάλος εθνικός ήρωας, αυτός που έφτιαξε την Τουρκία και όχι ο κοινωνικός μεταρρυθμιστής. Οι περισσότεροι θεωρούν ότι οι πιέσεις εις βάρος του Ισλάμ και των συντηρητικών από τις δυτικότροπες ελίτ ξεκίνησαν από τον Ινονού και μάλιστα καταλογίζουν στους κεμαλιστές ότι σφετερίστηκαν το όνομα του Ατατούρκ για να εξυπηρετήσουν τα δικά τους κοινωνικά και πολιτικά συμφέροντα», μου λέει μια φίλη μου που είναι πολύ κοντά στο ΑΚΡ και γνωρίζει εκ των έσω το πώς σκέφτονται οι οπαδοί του.
Οθωμανική νοσταλγία
Σε ένα από τα γλυπτά του μαυσωλείου, διαβάζω σε έναν οδηγό, απεικονίζεται ένα λεπτό αδύναμο χέρι με μια ισχνή δάδα να περνάει φωτιά σε ένα στιβαρό χέρι που κρατά μια δάδα με μεγάλη φλόγα. Συμβολίζει, σύμφωνα με τον οδηγό, την αδύναμη Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη δυνατή Τουρκία που πήρε μια φλόγα αλλά που τη δυνάμωσε.
Μαζί με πολλές από τις μεταρρυθμίσεις της πρώτης περιόδου του Ατατούρκ, από την επιβολή του καπέλου και την κατάργηση του φεσιού μέχρι την κατάργηση του Χαλιφάτου, η κεμαλική αντίληψη ήταν σαφέστατη: η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν σε σήψη, ήταν σε μια βαθιά και οντολογική παρακμή και σχεδόν κάθε κληρονομιά της θα έπρεπε να ελαχιστοποιηθεί, η νέα Τουρκία θα έπρεπε να κόψει σχεδόν κάθε σχέση μαζί της. Η αλλαγή της γλώσσας και η επιβολή της λατινικής αλφαβήτου ήταν ίσως η πιο ριζική ρήξη.
Στο ταξί για το κέντρο, ο ταξιτζής μου λέει με υπερηφάνεια ότι είναι «Ερντογανιστής» και ότι παίζονται πολλά παιχνίδια στην πλάτη της Τουρκίας γιατί η χώρα έχει ξεκινήσει εδώ και χρόνια να γίνεται πάλι δυνατή όπως ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Και με διαβεβαίωσε, χωρίς εγώ να ρωτήσω οτιδήποτε, ότι η Τουρκία θα αντισταθεί μέχρι τέλους σε όλους τους εχθρούς της.
Δυναμικές πέρα από στερεότυπα
Μια μέρα πριν, ένας γνωστός ισλαμιστής διανοούμενος που γράφει στηνφιλοκυβερνητική «Yeni Safak» δημοσίευσε ένα άρθρο που διαβάστηκε πολύ και στο οποίο εξηγούσε ότι το μοντέλο συμβίωσης και εσωτερικής κοινωνικής ειρήνης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα πρέπει ουσιαστικά να γίνει το μοντέλο του μέλλοντος για όλη την ανθρωπότητα.
«Η Τουρκία βρίσκεται βαθιά μέσα σε μια μεταβατική περίοδο η οποία άρχισε ήδη από το 2010 και το δημοψήφισμα τότε και σήμερα έχει φτάσει σε σημείο καμπής το οποίο θα κορυφωθεί με τις εκλογές της 24ης Ιουνίου. Εκεί θα κριθούν τα πάντα. Είναι ίσως η δεύτερη τόσο ιστορική μεταβατική περίοδος της χώρας αλλά και της κοινωνίας της μετά την πρώτη, αυτή της ίδρυσης της Δημοκρατίας. Μετά το Γκεζί και τις εκλογές του Ιουνίου του 2015, το καθεστώς βρίσκεται σε μια ψυχολογία να ελέγξει τις κοινωνικές δυναμικές στη βάση της κοινωνίας, να αλλάξει το πολιτισμικό μοντέλο καλλιεργώντας έναν ιστορικό ρεβανσισμό με την επιστροφή μιας διαστρεβλωμένης εικόνας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», μου λέει ένας διανοούμενος, πίνοντας τσάι σε ένα από τα αριστερά στέκια της Άγκυρας.
Άγνωστες ζυμώσεις
«Το πρόβλημα όμως δεν είναι μόνο οι κεμαλιστές και η αντιπολίτευση οι οποίοι προσπαθούν άκομψα να ρίξουν γέφυρες προς το Ισλάμ και που τροφοδοτούν διαρκώς τον εθνικισμό. Αυτό που γίνεται στην Τουρκία και που ίσως θα κρίνει το μέλλον της χώρας και της κοινωνίας, μαζί με την έκβαση του κουρδικού ζητήματος, είναι ότι οι νέες γενιές των μορφωμένων συντηρητικών ισλαμιστών αλλάζουν. Αντιστέκονται -συνειδητά ή ασυνείδητα- στις προσπάθειες να τους επιβληθεί ένας συντηρητισμός, ένα στυλ ζωής που πια δεν τους ταιριάζει. Και ακόμα πιο πολύ από τους άντρες αντιστέκονται οι νέες γυναίκες, αυτές που βιαστικά εμείς οι αριστεροί ή εσείς οι ξένοι βάζουμε σε ‘κουτάκια’ ως ‘ισλαμίστριες με κεφαλομάντιλο’».
«Όλοι αυτοί οι νέοι αστοί που μεγάλωσαν μέσα στα πρώτα χρόνια του ΑΚΡ, που γεύτηκαν τις ελευθερίες και το κοινωνικό στάτους που ποτέ δεν είχαν επί κεμαλισμού, μορφώθηκαν, ταξίδεψαν και θέλουν ένα άλλο στυλ ζωής. Και πάνω από όλα θέλουν κοινωνική ηρεμία και ευημερία και όχι πόλωση. Χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι ο νεοεθνικισμός δεν τους διαπερνά και αυτούς όπως οριζόντια και κάθετα όλη την τουρκική κοινωνία πλέον και χωρίς απαραίτητα αυτό να μεταφραστεί άμεσα σε μια αλλαγή εκλογικής συμπεριφοράς. Αλλά κάτω από την επιφάνεια γίνονται πολλά και οι ζυμώσεις μας είναι άγνωστες. Η κοινωνία έχει τις δικές της δυναμικές. Και όχι μόνο στην Άγκυρα και την Κωνσταντινούπολη. Στην Ανατολία τι γίνεται;».
Σε αυτή την Τουρκία που την τελευταία περίοδο μοιάζει για πολλούς από εμάς σαν μια «άγνωστη χώρα», την Τουρκία των παλιών αλλά πιο πολύ των καινούργιων αντιθέσεων, των υπόγειων δυναμικών και της μεγάλης μετάβασης προς μια άγνωστη ακόμα κατεύθυνση, ο «Πολίτης» ξεκινά σήμερα ένα οδοιπορικό διασχίζοντας με τρένο όλη την κεντρική και ανατολική Ανατολία, την καρδιά της συντηρητικής Τουρκίας.
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΡΕΤΑΙΟΣ
http://politis.com.cy/article/odiporiko-stin-tourkia-ta-simvola-pou-allazoun