Το πραγματικό κινεζικό μοντέλο – Δεν είναι αυτό που νομίζετε ότι είναι

Τι ακριβώς είναι το μοντέλο της Κίνας; Είναι σαφές ότι η οικονομία της Κίνας έχει αναπτυχθεί παρά την απόφασή της να αποκρούσει την δημοκρατία Δυτικού τύπου, αλλά μήπως αυτό σημαίνει ότι ο αυταρχισμός ήταν υπεύθυνος για την καπιταλιστική επιτυχία της χώρας; Η απάντηση είναι αρκετά πιο πολύπλοκη.

Το 2016, ο πολιτικός του Νότιου Σουδάν, Anthony Kpandu, ηγήθηκε μιας αντιπροσωπείας στην Κίνα. Αυτό που είδε εκεί τον εντυπωσίασε βαθιά: Σύγχρονα βιομηχανικά πάρκα, τρένα υψηλής ταχύτητας, αστραφτερή υποδομή, εκθαμβωτικοί ορίζοντες. «Ήταν υπέροχο», ενθουσιάστηκε. «Δεν μπορείς να το πιστέψεις, αλλά είναι εκεί. Δεν έχω δει ποτέ κάτι τέτοιο».
Τέτοιες αντιδράσεις συμβάλλουν στον αυξανόμενο φόβο στην Δύση ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες βρίσκουν το λεγόμενο «πρότυπο της Κίνας» πιο ελκυστικό από την φιλελεύθερη δημοκρατία. Η κινεζική ηγεσία έχει επιδεινώσει ακούσια τους φόβους αυτούς. Στο 19ο Συνέδριο του Κόμματος το 2017, ο Κινέζος πρόεδρος Xi Jinping δήλωσε με βεβαιότητα ότι άλλα κράτη θα πρέπει να μάθουν από την «κινεζική λύση για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα».
Σε ένα άρθρο γνώμης στην εφημερίδα The Wall Street Journal, ο δημοσιογράφος Richard McGregor έγραψε ότι ο Xi προωθεί την ιδέα ότι τα «αυταρχικά πολιτικά συστήματα δεν είναι μόνο νομιμοποιημένα αλλά μπορούν να ξεπεράσουν τις Δυτικές δημοκρατίες». Ο πραγματικός στόχος του Πεκίνου, προειδοποίησε, «είναι να ενθαρρύνει την εξάπλωση του αυταρχισμού».
Ωστόσο, παρ’ όλο τον πανικό και την παράνοια για την εξέλιξη αυτή, μερικά βασικά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Τι ακριβώς είναι το μοντέλο της Κίνας; Είναι σαφές ότι η οικονομία της Κίνας έχει αναπτυχθεί παρά την απόφασή της να αποκρούσει την δημοκρατία Δυτικού τύπου, αλλά μήπως αυτό σημαίνει ότι ο αυταρχισμός ήταν υπεύθυνος για την καπιταλιστική επιτυχία της χώρας;
Στην πραγματικότητα, διάφορες περιοχές της Κίνας έχουν ακολουθήσει πολλές διαφορετικές διαδρομές προς την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη τις τελευταίες δεκαετίες. Το μοντέλο της Κίνας αλλάζει ανάλογα με το πού και πότε το βλέπει κάποιος. Πιο σημαντικό, είναι ανακριβές -και μάλιστα παραπλανητικό- να εξομοιώνεται το μοντέλο της Κίνας με τον συμβατικό αυταρχισμό.
Όπως έχω υποστηρίξει σε αυτό το περιοδικό, το πολιτικό θεμέλιο της οικονομικής επιτυχίας της Κίνας από τότε που ο Κινέζος ηγέτης Deng Xiaoping άνοιξε τις αγορές το 1978 δεν ήταν η απολυταρχία, αλλά η απολυταρχία με δημοκρατικά χαρακτηριστικά. Με το να μεταρρυθμίσει την γραφειοκρατία της Κίνας, ο Ντενγκ εισήγαγε δημοκρατικά χαρακτηριστικά, ειδικά την λογοδοσία, τον ανταγωνισμό και μερικά όρια στην εξουσία, στο μονοκομματικό σύστημα της χώρας. Η εμπειρία της Κίνας στην εποχή των μεταρρυθμίσεων δείχνει ότι ακόμη και μια μερική έγχυση δημοκρατικών ποιοτήτων σε ένα αυταρχικό σύστημα μπορεί να απελευθερώσει τεράστια πρωτοβουλία και προσαρμοστική ικανότητα.
Οι Δυτικές δημοκρατίες δεν χρειάζεται να φοβούνται το μοντέλο της Κίνας. Αντ’ αυτού, θα πρέπει να ανησυχούν για την γενικευμένη παρερμηνεία αυτού του μοντέλου από την Δύση, τον αναπτυσσόμενο κόσμο και τις πολιτικές ελίτ της ίδιας της Κίνας.
ΚΑΘΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΙΝΕΖΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ
Σήμερα, φαίνεται ότι ο καθένας έχει μια άποψη για το μοντέλο της Κίνας. Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης στην Δύση, είναι απλώς αυταρχικός καπιταλισμός -μονοκομματική διακυβέρνηση σε συνδυασμό με εκτεταμένη κρατική ιδιοκτησία και έλεγχο της οικονομίας. Πολλοί ειδικοί απηχούν παραλλαγές αυτής της ερμηνείας. Ο McGregor ορίζει το σύστημα της Κίνας ως «κόμμα λενινιστικού στυλ με μια γραφειοκρατική κουλτούρα αιώνων». Ο οικονομολόγος Barry Eichengreen το αποδίδει ως «ισχυρός πολιτικός έλεγχος».
Αλλά άλλοι διαφωνούν. Ο αναλυτής Joshua Cooper Ramo δημιούργησε τον όρο «η Συναίνεση του Πεκίνου» για να περιγράψει ένα μοντέλο ανάπτυξης με βάση την καινοτομία, όπου η οικονομική επιτυχία μετράται «όχι από την αύξηση του ΑΕΠ αλλά από την βιωσιμότητα και την ισότητα» (μια έκπληξη για τον οποιονδήποτε γνωρίζει το σοβαρό πρόβλημα ανισότητας της Κίνας).
Ο Κινέζος σχολιαστής Zhang Weiwei, από την άλλη πλευρά, λέει ότι οι «υπερ»-συνθήκες –«ένας υπερ-μεγάλος πληθυσμός, ένα υπερμέγεθες έδαφος, μια υπερ-μεγάλη ιστορία και ένας υπερπλούσιος πολιτισμός»- έχουν δημιουργήσει ένα μοντέλο που χαρακτηρίζεται από μια μικτή οικονομία, σταδιακές μεταρρυθμίσεις και ένα φωτισμένο κράτος. Ο θεωρητικός Daniel Bell, εν τω μεταξύ, περιγράφει την Κίνα ως αξιοκρατία, όπου οι αξιωματούχοι επιλέγονται ανάλογα με την ικανότητά τους και όχι από πολυκομματικές εκλογές.
Όλες αυτές οι ερμηνείες είναι εν μέρει σωστές, αλλά καμία από αυτές δεν είναι πλήρης. Η Κίνα είναι μια τεράστια χώρα που έχει αλλάξει ραγδαία τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες. Ως αποτέλεσμα, υπάρχουν πολλά και μερικές φορές αντιφατικά μοντέλα της Κίνας ανάλογα με το πού και πότε κοιτάζει κάποιος.
Δείτε, για παράδειγμα, έναν από τους πιο ευημερούντες νομούς της επαρχίας Zhejiang (στο βιβλίο μου, χρησιμοποιώ το ψευδώνυμο «Ευλογημένη Κομητεία» για να εξασφαλίσω την ανωνυμία). Μεταξύ του 1978 και του 1993, όταν ο ιδιωτικός καπιταλισμός εξακολουθούσε να είναι απαγορευμένος, ο νομός αυτός βασιζόταν σε συλλογικές (κολλεκτιβιστικές) επιχειρήσεις, οι οποίες ανήκαν στις κυβερνήσεις των χωριών και των δήμων. Παρά την έλλειψη επίσημων δικαιωμάτων ιδιωτικής ιδιοκτησίας, η βιομηχανική παραγωγή αυξήθηκε 33 φορές κατά την διάρκεια εκείνης της περιόδου καθώς οι συλλογικές οικονομικές μονάδες είχαν την δυνατότητα να διακρατούν πλήρως τα κέρδη. Όταν εξετάζεται μεμονωμένα, αυτό το στιγμιότυπο καταδεικνύει ότι οι σταδιακές μεταρρυθμίσεις στα όρια μιας ελεγχόμενης οικονομίας ήταν αρκετές για να τροφοδοτήσουν την ανάπτυξη.
Αλλά η ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Μεταξύ του 1993 και του 1995, καθώς το Πεκίνο απελευθέρωσε περαιτέρω τις αγορές, η κυβέρνηση του νομού ιδιωτικοποίησε μαζικά τις συλλογικές επιχειρήσεις. Αν και η έλλειψη δικαιωμάτων ιδιωτικής ιδιοκτησίας δεν είχε εμποδίσει την απογείωση της βιομηχανικής παραγωγής, είχε εμποδίσει την επέκταση των επιχειρήσεων. Με το να διευκολύνουν τις ιδιωτικοποιήσεις και να αποφύγουν τις άμεσες παρεμβάσεις στην οικονομία, οι τοπικοί αξιωματούχοι υποστήριξαν την εμφάνιση της πρώτης γενιάς ιδιωτών επιχειρηματιών του νομού, αρκετοί από τους οποίους εξελίχθηκαν για να καταστούν παγκοσμίως ανταγωνιστικοί εταιρικοί τιτάνες. Αυτό το δεύτερο στιγμιότυπο επικυρώνει την «Συναίνεση της Ουάσινγκτον», την πεποίθηση ότι τα δικαιώματα ιδιωτικής ιδιοκτησίας και μια περιορισμένη κυβέρνηση είναι οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την οικονομική ανάπτυξη.
Προχωρώντας στην πρώτη δεκαετία αυτού του αιώνα, καθώς οι τοπικές βιομηχανίες άνθισαν, ο νομός έγινε συμφορημένος και χαοτικός. Αυτό οδήγησε τις ιδιωτικές επιχειρήσεις στο να ζητήσουν κυβερνητική παρέμβαση για τον συντονισμό της χωροθέτησης των διαφόρων βιομηχανιών και για την παροχή πολεοδομικού σχεδιασμού. Για να γίνει αυτό, η τοπική ηγεσία έπρεπε να μεταφέρει εργοστάσια και κατοίκους, μερικές φορές μέσω εξαναγκασμού. Αλλά αυτό το ισχυρό βήμα δημιούργησε μια νέα επιχειρηματική περιοχή στην καρδιά του νομού, όπου οι εταιρείες θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν. Αυτή η κίνηση τόνωσε την διάδοση υπηρεσιών όπως η οικονομική διαχείριση και το μάρκετινγκ που βοήθησαν τις βιομηχανίες να αναβαθμιστούν. Επίσης, βελτίωσε σημαντικά τις συγκοινωνίες και την ποιότητα της οικιστικής ζωής.
Τέτοια εκτεταμένα μέτρα πήγαν την ευημερία του νομού σε ένα νέο επίπεδο, όχι απλώς με την αύξηση της παραγωγής αλλά με τη μετατροπή της δομής της οικονομίας. Αυτό το τρίτο στιγμιότυπο από το 2000 έως το 2010 παρέχει αποδείξεις για την θεωρία ότι η βαριά κρατική παρέμβαση και ο σχεδιασμός μπορούν να ωθήσουν την οικονομική ανάπτυξη.
Σε μια μικρή περιοχή της Κίνας με πληθυσμό μικρότερο του ενός εκατομμυρίου ανθρώπων, είναι δυνατόν να παρατηρηθούν τρία ριζικά διαφορετικά μοντέλα ανάπτυξης, καθένα από τα οποία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον οικονομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό της περιοχής.
ΔΙΕΥΘΥΝΟΜΕΝΟΣ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ
Οι περισσότερες εξηγήσεις για το μοντέλο της Κίνας υπογραμμίζουν τις ιδιότητες που επικρατούσαν μόνο σε ορισμένες περιοχές και σε συγκεκριμένα χρονικά σημεία. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει κανένα μοντέλο της Κίνας. Από το 1978, το πιο συνεπές χαρακτηριστικό της ανάπτυξης της Κίνας ήταν το σύστημα διακυβέρνησης που επέτρεψε την διαρκή αλλαγή, συχνά με απροσδόκητους τρόπους.
Αυτό το προσαρμοστικό σύστημα, που κληροδοτήθηκε από τον Ντενγκ, είναι αυτό που ονομάζω ως «κατευθυνόμενος αυτοσχεδιασμός». Τρεις καταστροφικές δεκαετίες υπό την δικτατορία του Μάο Τσε Τουνγκ δίδαξαν τους μεταρρυθμιστές που ανέλαβαν [την διακυβέρνηση], τα όρια και τους κινδύνους του ελέγχου από την κορυφή προς τα κάτω. Αν και ο Deng απέρριψε την Δυτικού τύπου δημοκρατία, ήταν επίσης αποφασισμένος να αφαιρέσει ιδεολογικά δεσμά και να απελευθερώσει την πρωτοβουλία «από κάτω προς τα πάνω» μέσα στην απέραντη γραφειοκρατία της Κίνας.
Υπό τον Deng, το Πεκίνο έγινε διευθυντής, όχι δικτάτορας. Αντί να προσπαθήσουν να κατευθύνουν την πορεία τους προς την ταχεία εκβιομηχάνιση και ανάπτυξη, οι μεταρρυθμιστές εστίασαν στην δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών για τους χαμηλότερου επιπέδου αξιωματούχους για να ξεκινήσουν [εκείνοι] την ανάπτυξη στις δικές τους κοινότητες χρησιμοποιώντας τοπικούς πόρους. Αυτό συνεπάγεται κάτι περισσότερο από απλή αποκέντρωση. Το να επιτραπεί απλώς στις τοπικές κοινότητες να κάνουν ό, τι θέλουν, θα είχε τροφοδοτήσει το χάος. Το Πεκίνο είχε εμπλακεί ιδιαίτερα βάζοντας όρια, ξεκινώντας μεταρρυθμίσεις σε όλους τους τομείς πολιτικής που αλληλοσυμπληρώνονταν, και ορίζοντας τα κριτήρια της γραφειοκρατικής επιτυχίας. Αργότερα άρχισε επίσης να παρεμβαίνει για την εξισορρόπηση των πλούσιων και των φτωχών περιφερειών, με το να ενθαρρύνει την μεταφορά βιομηχανιών και κεφαλαίου εγχωρίως.
Αν και η κινεζική ηγεσία δεν χορήγησε επίσημα πολιτικά δικαιώματα στην κοινωνία των πολιτών, οι αλλαγές αυτές απελευθέρωσαν την τεράστια δημόσια υπηρεσία της Κίνας, η οποία είναι τόσο πολυπληθής όσο μια μεσαία χώρα, ώστε να αναλάβει πρωτοβουλία και να καινοτομήσει. Σε αυτό το περιβάλλον, οι περιφέρειες της Κίνας αυτοσχεδίαζαν συλλογικά μια μεγάλη ποικιλία μοντέλων ανάπτυξης που προσαρμόστηκαν στις τοπικές συνθήκες και ανάγκες.
Μόλις αποκαλύφθηκε η πλήρης εικόνα, κατέστη σαφές ότι δεν ήταν απλώς η μονοκομματική διακυβέρνηση και η κρατική ιδιοκτησία που τροφοδότησαν την δραματική οικονομική άνοδο της Κίνας. Βεβαίως, το Πεκίνο έχει κυμανθεί μπρoς-πίσω στο βαρόμετρο του ελέγχου τις τελευταίες δεκαετίες, και ο Xi ασκεί τώρα περισσότερο έλεγχο από τους προκατόχους του. Ωστόσο, η εμπειρία έχει δείξει ότι η επιβολή στενής πολιτικής εποπτείας και το να βασίζεται κανείς στις εντολές «από πάνω προς τα κάτω» συνήθως έχουν αποτύχει για το Πεκίνο.
Για παράδειγμα, σε μια προσπάθεια διάσωσης των πτωτικών τιμών των μετοχών το 2015, η διοίκηση του Xi παράθεσε μια σειρά από εντολές, όπως να κάνει τις κρατικές τράπεζες να δεσμευθούν να αγοράσουν μετοχές και να μην τις πουλήσουν. Τελικά, οι προσπάθειες αυτές όχι μόνο απέτυχαν, αλλά ξόδεψαν και δισεκατομμύρια δολάρια. Για τις κυβερνητικές ελίτ, αυτό ήταν μια νέα υπενθύμιση ότι οι αγορές μπορούν να καθοδηγηθούν, αλλά δεν μπορούν να ελεγχθούν με ακρίβεια.
ΤΟ ΑΛΗΘΙΝΟ ΚΙΝΕΖΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ
Οι επισκέπτες που εντυπωσιάζονται από τις αστραφτερές υποδομές και τον αυξανόμενο πλούτο των κορυφαίων πόλεων της Κίνας ενδέχεται να μπουν στον πειρασμό να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι αυτή η ευημερία είναι το αποτέλεσμα του αυταρχισμού. Αλλά από τότε που το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα ανέλαβε την εξουσία το 1949, η μονοκομματική διακυβέρνηση συνέπεσε με την αξιοθρήνητη αποτυχία όσο και με την δραματική επιτυχία. Η προσπάθεια του Μάο να φτάσει την βιομηχανική παραγωγή του Ηνωμένου Βασιλείου μέσα σε επτά χρόνια, κορυφώθηκε στον μεγαλύτερο λιμό από ανθρώπινες αιτίες: 30 εκατομμύρια αγρότες πέθαναν από πείνα μέσα σε τρία χρόνια.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ακόμη και οι Κινέζοι νομοθέτες δεν μπορούν να καταλήξουν σε μια συναίνεση σχετικά με το μοντέλο της Κίνας. Στο Πεκίνο, οι ελίτ εξακολουθούν να συζητούν αν ήταν ο μαοϊσμός ή ο ντενγκισμός, ο κεντρικός σχεδιασμός ή η αποκέντρωση, οι δημόσιες επενδύσεις ή τα ιδιωτικά κεφάλαια, που διαδραμάτισαν τον μεγαλύτερο ρόλο στην ανάπτυξη της Κίνας -και ποια θα έπρεπε να είναι η σωστή ισορροπία για να συνεχιστεί η πορεία προς τα εμπρός. Παρά την παρότρυνση προς άλλες χώρες να μάθουν από την «κινεζική σοφία» και την «λύση της Κίνας», ο Xi ποτέ δεν διευκρινίζει το τι σημαίνει αυτό. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι προσπάθειες της Κίνας να μοιραστεί διδάγματα από την ανάπτυξή της με άλλες χώρες συχνά περιορίζονται στην επίδειξη περιοχών-μοντέλων, στην επίκληση του Κομφουκιανισμού ή στην ιδεαλιστική απεικόνιση του κόμματος ως «αξιοκρατικού».
Υπάρχουν σίγουρα πολύτιμα διδάγματα από την ανάπτυξη της Κίνας -η χώρα πέτυχε μια άνευ προηγουμένου διάρκεια βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης και στην πορεία ήρε εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους από την φτώχεια. Αλλά είναι ζωτικής σημασίας το να αντλήσουμε τα σωστά μαθήματα.
Η απολυταρχία από μόνη της δεν ήταν το κλειδί για την εντυπωσιακή ανάπτυξη της Κίνας. Αντιθέτως, ήταν η εισαγωγή κάποιων δημοκρατικών ποιοτήτων μέσω γραφειοκρατικών μεταρρυθμίσεων και η προθυμία του Πεκίνου να επιτρέψει και να κατευθύνει τον τοπικό αυτοσχεδιασμό που επέτρεψε τον οικονομικό δυναμισμό του έθνους. Αντί να βασίζεται σε εντολές «από τα πάνω προς τα κάτω», η χώρα αξιοποίησε τοπικές γνώσεις και πόρους, προώθησε την ποικιλομορφία και ώθησε τους ανθρώπους να συνεισφέρουν τις ιδέες και τις προσπάθειές τους. Αυτά τα χαρακτηριστικά πρέπει να είναι οικεία σε οποιαδήποτε δημοκρατία˙ η Κίνα απλώς τα ενσωμάτωσε στην μονοκομματική διακυβέρνηση.
YUEN YUEN ANG
Αναπληρώτρια καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Michigan και η συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο How China Escaped the Poverty Trap
foreignaffairs.gr/articles/71850/yuen-yuen-ang/to-pragmatiko-kineziko-montelo